Rozwój mowy dziecka

W oczekiwaniu na pierwszą sylabę i pierwsze słowo wypowiedziane przez pociechę, rodzice maluchów chcieliby wiedzieć, ile trwa i jak przebiega rozwój mowy u dziecka. Czy odbywa się skokowo, czy raczej w sposób ciągły? Kiedy zaczyna się wymawianie poszczególnych głosek i jak szybko dzieci opanowują język ojczysty? Czy etapy rozwoju mowy są takie same u wszystkich dzieci, czy u każdego proces ten może przebiegać inaczej? Poniżej znajdziesz odpowiedzi na te i inne pytania, a także logopedyczne wskazówki dotyczące każdego stadium kształtowania mowy.

Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie. To proces, w którym istotną rolę pełnią  czynniki biologiczne i społeczne. Zależy on od wrodzonych predyspozycji człowieka, ale jest możliwy jedynie w kontakcie z innymi ludźmi. Nabywanie i kształtowanie się mowy zaczyna się już w okresie życia płodowego i przypada na okres największej plastyczności układu nerwowego, kiedy powstają i utrwalają się połączenia synaptyczne.

Ile trwa rozwój mowy u dziecka?

Okres ten zaczyna się tuż po urodzeniu  i trwa do ok. 13. roku życia. Przyjmuje się, że dziecko opanowuje język ojczysty w ciągu pierwszych pięciu lat. Później mowa się doskonali.

Rozwój mowy dziecka przebiega zgodnie z ogólnymi prawidłowościami uwarunkowanymi biologicznie, określającymi kolejność stadiów i ich granice czasowe. Wszystkie dzieci przechodzą przez takie same etapy rozwoju mowy, mimo znacznych różnic indywidualnych. Szczególnie wyraźnie różnice zaznaczają się w odniesieniu do słownictwa, tj. zakresu i treści słów. Wynikają one z indywidualnego tempa rozwoju, a także wpływu środowiska, w którym dziecko się wychowuje.

Jak przebiega rozwój mowy u dziecka?

Mowa i język dziecka rozwijają się w sposób stadialny. Stadia rozwojowe wiążą się nie tyle z wiekiem dziecka, ile wyznaczają one poziom rozwoju językowego. Do niedawna rozwój mowy dzielono na wyraźne etapy: głużenie, gaworzenie, pierwsze słowa, dwuczłonowe wypowiedzi, okres zdania. Przypisywano też największe znaczenie okresowi tzw. „eksplozji mówienia” w 3. roku życia. Choć tabela ilustrująca etapy rozwoju mowy dziecka nadal ma zastosowanie, to obecnie uważa się, że rozwój ten ma raczej charakter ciągły, a nie sekwencyjny. Przejścia między poszczególnymi okresami odbywają się w sposób płynny, mimo że tabela wyraźnie je rozgranicza. Zasadniczy rozwój mowy u dziecka rozpoczyna się już w momencie urodzenia, a najważniejszy dla jej prawidłowego rozwoju jest pierwszy rok życia.

ETAPY ROZWOJU MOWY DZIECKA

I etap – okres melodii (1. rok życia)

Pierwsze interakcje mają charakter niewerbalny i najczęściej przyjmują formę płaczu, sygnałów mimicznych lub gestów. W początkowym okresie życia dziecko zwraca uwagę głównie na cechy prozodyczne języka, tj: melodię, rytm, akcent, barwę głosu. Często ten etap nazywany jest okresem melodii  lub też fazą przedjęzykową. Wydawane przez niemowlęta dźwięki nie posiadają intencjonalnego znaczenia, lecz mogą wyrażać wiele stanów emocjonalnych, takich jak: radość, gniew, czy niezadowolenie. Najwcześniejszą formą wokalizacji jest krzyk. Krzyk noworodka, będący swoistą formą gimnastyki artykulatorów, jest dla jego opiekunów podstawowym źródłem informacji o stanie dziecka i jego potrzebach. W pierwszych ośmiu tygodniach życia noworodki sporadycznie wydają dźwięki mowopodobne, zbliżone brzmieniem do prawidłowych samogłosek. W okresie melodii można wyróżnić kilka stadiów wokalizacji. Wejście dziecka w kolejny etap nie oznacza jednak, że wokalizacja charakterystyczna dla poprzedniego etapu raptownie się zakończyła. Często nowe zjawiska współistnieją z wcześniejszymi.

• Około drugiego miesiąca życia pojawia się głużenie, które podobnie jak krzyk, służy  ćwiczeniu aparatu artykulacyjnego dziecka. Głużenie jest odruchem bezwarunkowym i nie podlega kontroli narządu słuchu. Dlatego też występuje również u dzieci niesłyszących.

• Około czwartego miesiąca życia niemowlęta zaczynają powtarzać dźwięki tego samego typu. Etap ten nazywany jest zabawą głosem. W tym czasie repertuar dźwięków głużących rozszerza się o k, g, y, r uwularne (języczkowe), dźwięki nosowe i dwuwargowe m,b.
• Siódmy miesiąc to przejście od głużenia do gaworzenia. Gaworzenie to pierwszy okres w rozwoju mowy, w którym słuch zaczyna odgrywać istotną rolę. Dowodem na to jest fakt, że dzieci niesłyszące od urodzenia nie gaworzą, natomiast głużenie (odruchowe) utrzymuje się u nich do ok. 18. miesiąca życia. Gaworząc, dziecko posługuje się głównie sylabami otwartymi. Pojawiają się: h, d, b, m, t, g, w, n, k, j, p. Najpopularniejszym na świecie fonemem jest [m], który podczas rozwoju mowy pojawia się bardzo wcześnie.
• W trzecim kwartale pierwszego roku życia dziecko zaczyna powtarzać już nie tylko pojedyncze sylaby, lecz całe ich kombinacje. Nie są to jeszcze słowa, ponieważ dla wypowiadającego je dziecka nie mają żadnego znaczenia. Jest to tylko imitacja zasłyszanych słów. Ten etap w rozwoju mowy dziecka nazywany jest echolalią.

II etap – okres wyrazu (1-2. rok życia)

Werbalna komunikacja z otoczeniem rozpoczyna się wraz z wkroczeniem dziecka w okres wyrazu, które przypada na ostatni kwartał pierwszego roku życia. Umiejętność rozumienia słów zawsze wyprzedza zdolność ich wypowiadania. Dziecko w tym okresie znacznie więcej rozumie, niż samo potrafi zwerbalizować. Większość dzieci, tworząc pierwsze wyrazy, korzysta z dźwięków opanowanych w okresie gaworzenia. W tym okresie dziecko potrafi właściwie użyć wszystkich samogłosek ustnych: a, o, u, i, y, e. Brakuje jeszcze samogłosek nosowych. Ze spółgłosek poprawnie wymawiane są: p, b, p’, m, t, d, n, ń, ś, k, k’ oraz półsamogłoska j. Inne głoski zastępowane są przez spółgłoski o zbliżonym miejscu artykulacji. Pojawić się może przejściowe wymawianie k zamiast t (podobnie g zamiast d).

III etap – okres zdania (2-3. rok życia)

W okresie poniemowlęcym, czyli między pierwszym a trzecim rokiem życia, w rozwoju mowy ma miejsce kolejna zmiana. Do tej pory dziecko w mowie posługiwało się wyrazami, teraz zaczyna budować z nich zdania. Dlatego etap ten nazywany jest okresem zdania. Dziecko wymawia wszystkie samogłoski i, y, e, ę, a, o, ą, u, wszystkie spółgłoski wargowe twarde i zmiękczone k, k’, g, g’ oraz szczelinową h, przedniojęzykowe t, d, n, przedniojęzykowe dziąsłowe l, l’ i półsamogłoski ł, j. Sporadycznie pojawiają się przedniojęzykowe s, z, c, dz,  a nawet sz, ż, cz, dż.

Charakteryzując okres zdania od strony fonetycznej, należy podkreślić fakt, że zwykle – mimo nieprawidłowej artykulacji niektórych głosek – dziecko jest już świadome, jak powinny one brzmieć. Nadal występują jeszcze nieprawidłowości w wymowie szeregu szumiącego,  a często i syczącego oraz zastępowanie głoski r łatwiejszą (zwykle j lub l). Jeżeli głoski trudne do wypowiedzenia występują w sąsiedztwie, to zwykle są one zniekształcone lub zastępowane prostszymi. 

IV etap – okres swoistej mowy dziecięcej (3-7. rok życia)

Wkraczając w wiek przedszkolny, dziecko ma opanowane w zasadzie wszystkie normy językowe i dalszym ciągu ma miejsce już tylko dopełnianie systemu fonologicznego i fleksyjnego. Etap ten określany jest jako okres swoistej mowy dziecięcej. Nazwa ta jest podyktowana faktem częstego występowania nieporadności językowych, spowodowanych niepełnym opanowaniem aspektu fonetycznego i morfologicznego języka.

• Trzylatek powinien już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, a także spółgłoski: p, b, m, f, w, ś, ż, ć, dź, ń, k, g, h, t, d, n, l, ł, j. Coraz częściej używa też głosek przedniojęzykowych: s, z, c, dz, choć nadal może zastępować szereg syczący i szumiący – ciszącym, np. siociek zamiast soczek. Gdy głoski są dla dziecka trudne do wymówienia, często zastępuje je łatwiejszymi odpowiednikami. Dotyczy to zwłaszcza wymowy grup spółgłoskowych, np. fiatek lub chiatek zamiast kwiatek.
• W czwartym roku życia szereg syczący powinien być już wymawiany zgodnie z normą językową, choć szumiący nadal może być zastępowany łatwiejszym. Czterolatek doskonali zdobyte umiejętności, zadaje bardzo dużo pytań, używa coraz bardziej złożonych zdań i potrafi opowiadać o wydarzeniach z niedalekiej przeszłości. Opanowana zostaje wymowa głosek s, z, c, dz; mogą one jeszcze zastępować najtrudniejsze w artykulacji głoski sz, ż, cz, dż. Czasami może, lecz nie musi pojawić się trudna głoska r – jej brak nie jest jeszcze na tym etapie powodem do niepokoju.
• Między czwartym i piątym rokiem życia ustalają się głoski  s, z oraz sz, ż. Może pojawić się tzw. hiperpoprawność, np. mówienie czebula zamiast cebula. Wzrasta również prawdopodobieństwo pojawienia się w mowie dziecka głoski r.
• Dzieci pięcioletnie mówią w zasadzie prawidłowo – pełnymi zdaniami, poprawnie z gramatycznego punktu widzenia i w sposób zrozumiały dla otoczenia. Te umiejętności pozwalają pięciolatkowi opowiadać nawet dłuższe historie. Opisywanie przedmiotów przy pomocy ich funkcji również nie stanowi dla niego problemu. Jeśli chodzi o artykulację głosek, pięcioletnie dziecko potrafi powtórzyć sz, ż, cz, dż (choć zdarza mu się w mowie potocznej wciąż zamieniać je na s, z, c, dz). Jeśli nie wymawia jeszcze głoski r, często zastępuje ją l, np. lowel zamiast rower.
• W wieku 6 lat dziecko posługuje się zdaniami złożonymi i za ich pomocą jest w stanie przekazać bardziej rozbudowane treści. Sześciolatki coraz lepiej radzą sobie z grupami spółgłoskowymi i różnicowaniem głosek sz, ż, cz, dż oraz s, z, c, dz. W tym wieku na ogół wymawiają już poprawnie wszystkie głoski.

Rozwój mowy u dziecka trwa zasadniczo do siódmego roku życia. Znajomość poszczególnych etapów rozwoju mowy – prezentuje je poniższa tabela – może pomóc rodzicom zorientować się, jak w tej kwestii radzi sobie ich dziecko. Należy jednak pamiętać, że każdy maluch, także w zakresie mowy, ma swoją dynamikę rozwoju i ważniejsze jest, by mieścił się w normie rozwojowej, niż by mówił w takim tempie, jak jego rówieśnik z sąsiedztwa.

Etapy rozwoju mowy dziecka (tabela)

W przypadku wystąpienia u dziecka jakichkolwiek zaburzeń czy wad wymowy,  a także w momencie, gdy nie opanuje ono umiejętności przypadających na dany okres (etap), możemy mieć do czynienia z opóźnieniem rozwoju mowy. Nie należy takich sytuacji  ignorować. Z wszelkimi wątpliwościami warto zwrócić się do logopedy.

Źródła:

Kaczmarek L.: Nasze dziecko uczy się mowy, Wyd. Lubelskie, 1982;
Kielar-Turska M.: Mowa dziecka. Słowo i tekst. Kraków, 1989;
Lipowska M.: Profil rozwoju kompetencji fonologicznej dzieci w wieku przedszkolnym. Kraków, Impuls 2001, 29-35;
Łobacz P.: Polska fonologia dziecięca. Studia fonetyczno-akustyczne. Energeia, Warszawa 1996,16-33;
Porayski-Pomsta J.: Zagadnienie periodyzacji rozwoju mowy dziecka. Studia Pedagogiczne. Problemy społeczne, Edukacyjne i Artystyczne, Warszawa 2011.