Rozwój dziecka a integracja sensoryczna

Gdy myślimy o naszych zmysłach, do głowy przychodzą nam zazwyczaj konkretne doznania, np. wiemy, że cytryna ma kwaśny smak. Jednak oprócz tej wiedzy, że możemy wziąć jeden plasterek cytryny do ust i ją posmakować – przed wzięciem plasterka do ust nachodzi nas wspomnienie, że cytryna jest kwaśna. Po chwili zdajemy sobie także sprawę, że jest ona okrągła, żółta i mokra. Całą tę wiedzę nabywamy, bo nasze zmysły ze sobą współpracują i są poddane integracji. Aby żyć, potrzebujemy by nasza integracja sensoryczna przebiegała w sposób niezakłócony. 

W artykule opowiemy jak wygląda rozwój sensoryczny niemowlęcia. Wskażemy co to znaczy: dziecko a integracja sensoryczna. Podpowiemy także jakie sygnały w zachowaniu dziecka,  wskazujące na występowanie trudności w tym obszarze, powinny nas zaniepokoić. Wspólnie zastanowimy się nad kwestią rozwijania dziecka przez wspieranie ze strony rodzica. Czy rodzice powinni, a jeśli tak, to w jaki sposób mogą wspierać rozwój sensoryczny niemowlęcia, bądź dziecka w wieku przedszkolnym?

Rozwój sensoryczny: co to znaczy?

Być może wcześniej nie spotkaliście się z pojęciem rozwoju sensorycznego. Co to znaczy?

Integracja sensoryczna to zdolność naszego ciała do odbierania informacji dostarczanych przez zmysły z otoczenia i własnego ciała. To właśnie dzięki zmysłom poznajemy świat i budujemy swoje przeżycia, które zapisują się w naszym umyśle, uczuciach. Doznania zmysłowe niekiedy wywołują wspomnienia. Choć procesy integracji sensorycznej kształtują się w nas już od okresu prenatalnego, jednak rozwijają się przez cały okres naszego życia.

Okres niemowlęcy ma kluczowe znaczenie dla powstania sprawnie działających i harmonijnie rozwijających się układów zmysłowych. Układ nerwowy małego dziecka początkowo jest niedojrzały, a procesy związane z rozwojem sensorycznym będą mogły się kształtować u dziecka w wieku przedszkolnym, aż do 7. roku życia. Układy zmysłowe pozwalają na odbieranie bodźców ze świata oraz to właśnie z ich pomocą mózg uczy się przetwarzać różne bodźce wykorzystując regulację.

Rozwój sensoryczny niemowlęcia

Już w okresie niemowlęcym dziecka można zaobserwować ewentualne nieprawidłowości związane z rozwojem sensorycznym niemowlęcia. Dlatego jest to dobry czas na profilaktykę ewentualnych zaburzeń. Niestety, obserwacja rozwoju sensorycznego niemowlęcia nie jest też zadaniem łatwym dla jego rodziców, ponieważ dopiero uczą się oni zachowań i reakcji swojego maluszka. 

Samo niemowlę również nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb samodzielnie. To właśnie rodzic pozwala dziecku za pomocą pożywienia, dotyku, bliskości, ruchu nadać spójne doświadczenie temu, co dzieje się z otoczeniem i ciałem dziecka.

U maluchów zbyt duża ilość bodźców na raz oraz zbyt mocne obciążenia dla układu nerwowego, który jest jeszcze niedojrzały, mogą spowodować trudności we własnej regulacji. Gdy bodźców jest zbyt wiele lub zbyt mało – dziecko może odczuwać dyskomfort. Może też tak się dziać gdy układ nerwowy niemowlęcia ma trudność z przetwarzaniem bodźców.

W klasyfikacji zaburzeń psychicznych i rozwojowych DC: 0-5, autorzy wyróżniają zaburzenia przetwarzania sensorycznego powodujące ogólny niepokój, zdenerwowanie dziecka i brak jego dobrostanu i zaburzenie funkcjonowania podczas codziennych czynności jak: sen, jedzenie, zabawa lub kontakty z bliskimi.

Zaburzenia przetwarzania sensorycznego mogą pojawić się, gdy układ nerwowy niewłaściwie odbiera i przetwarza docierające do dziecka bodźce oraz nieprawidłowo na nie reaguje. Wiele czynników może mieć wpływ na to, czy u dziecka wystąpią zaburzenia regulacji/przetwarzania sensorycznego. To, na co możemy mieć wpływ to wspieranie rozwoju sensorycznego dziecka w ten sposób, który może zmniejszyć ryzyko wystąpienia zaburzeń integracji sensorycznej w przyszłości.

Dziecko a integracja sensoryczna: utrudniona przez środowisko regulacja 

To, w jaki sposób reagują nasze zmysły zależy w ogromny sposób od tego, w jaki sposób funkcjonuje nasze środowisko. Jeszcze ponad sto lat temu dzieci nie były wożone w wózeczkach niemowlęcych, za to noszone na rękach lub w chustach. Również do niedawna nie chodziły w bucikach, a ich stópki poznawały kamyki, runo leśne, wodę ze strumienia. W obecnych czasach bardzo trudno o tego typu stymulację sensoryczną.

Współcześnie, nasze pociechy mają zupełnie inne warunki rozwojowe, niż mieliśmy my czy nasi rodzice. Często zastanawiając się nad problematyką: dziecko a integracja sensoryczna, bardzo ważna jest sama świadomość konieczności wspierania rozwoju sensorycznego naszego dziecka. 

Rozwój sensoryczny dziecka w wieku przedszkolnym

Wskazuje się, że obecnie nawet jedna trzecia małych dzieci, w tym dzieci w wieku przedszkolnym, może mieć trudności w rozwoju sensomotorycznym! Terapeuci metody integracji sensorycznej alarmują, że dzieci mogą być przestymulowane wzrokowo i słuchowo ze względu na używanie sprzętów elektronicznych w codziennym funkcjonowaniu, natomiast mają za mało bodźców dotykowych oraz tych dotyczących poczucia równowagi, własnego ciała i ruchu.

Obecnie w znaczącej większości przypadków uważa się, że nieprawidłowy rozwój sensoryczny dzieci w wieku przedszkolnym może wynikać z bardzo trudnych warunków, w jakich dzieci muszą się rozwijać: obciążenie niebieskim światłem, szumem ulicznym, dźwiękami maszyn. Po czym możemy poznać, że nasze dziecko doświadczyło nadmiaru bodźców?

Naszą uwagę powinny zwrócić następujące objawy:

• problemy z zasypianiem, a także z częstym wybudzaniem w nocy z krzykiem lub płaczem;
• nadmierny niepokój i zmęczenie;
• kichanie i czkawka (szczególnie u niemowląt);
• zasłanianie uszu;
• zamykanie oczu;
• mdłości, zawroty głowy u dzieci.

Dziecko a integracja sensoryczna: wpływ nowoczesnych technologii

Raport Media and Young Minds wydany przez Amerykańską Akademię Pediatryczną (AAP) określa wyraźnie, że niemowlęta i małe dzieci do 18. miesiąca życia w ogóle nie powinny być poddawane w ekspozycję nowoczesnych technologii. Dlaczego? Ponieważ ich układ nerwowy nie jest gotowy na odbiór światła i obrazów z cyfrowych wyświetlaczy.

Istnieją badania naukowe, z których jednoznacznie wynika, że u dzieci, u których ekspozycja na np. oglądanie telewizji była niemonitorowana i często zbyt duża jak na możliwości ich układu nerwowego związane z przestymulowaniem  – często występował opóźniony rozwój mowy, zaburzony rozwój fizyczny i trudności ze wzrokiem (AAP, 2001).

Rozwijanie przez wspieranie

Najważniejszą rolą rodziców w aspekcie wspierania rozwoju sensorycznego ich dzieci jest odpowiednie reagowanie na potrzeby i zachowania dziecka. W jaki sposób to jednak osiągnąć? Możemy wspierać procesy integracji sensorycznej dziecka poprzez proponowanie mu aktywności, w których będzie mogło ćwiczyć regulację zmysłów np. za sprawą dobierania adekwatnej stymulacji sensorycznej.

Poniżej przedstawimy kilka propozycji aktywności wspierających kolejne zmysły aby wspierać harmonijny rozwój sensoryczny u niemowlęcia i małego dziecka. Warunkiem do podejmowania proponowanych aktywności z dzieckiem jest jednak to, by dziecko czuło się w nich bezpieczne i akceptowane – nie należy zmuszać dziecka do nich, jeśli nie będzie chciało próbować.

Rozwijanie przez wspieranie: zmysł dotyku

Począwszy od okresu noworodkowego neonatolodzy, położne, doradcy laktacyjni doradzają mamie i maluszkowi kontakt skóra do skóry. Bardzo ważne jest by maluszek po porodzie mógł poczuć się bezpiecznie i podobnie jak w środowisku, gdy był jeszcze w brzuchu mamy. Noworodek może być szczególnie wrażliwy na zmiany otaczających bodźców, dlatego terapeuci zalecają empatyczną pielęgnację. Na czym ona polega?

Empatyczna pielęgnacja to przede wszystkim: 

• Zwracanie uwagi na to, czym i w jaki sposób dotykamy niemowlęcia: temperaturę naszych dłoni, ogrzanie ręcznika i jego miękkość.
• Równie ważne staje się dbanie o skórę niemowlęcia: zakładanie dziecku przewiewnych lub ciepłych (w zależności od temperatury) i miękkich ubranek, bez nap które mogą uciskać skórę malucha.
• Kolejnym elementem wspierania zmysłu dotyku stają się kąpiele, które stają się niesamowitą stymulacją sensoryczną. Dlaczego? Ponieważ spokojna kąpiel może przypominać maluszkowi okres życia płodowego.
• Również masaże pomogą w nawiązywaniu i umacnianiu więzi między rodzicem i dzieckiem. Masaże mogą uczyć rodzica reakcji dziecka oraz podążania za nimi. W nawiązaniu do integracji sensorycznej masaże łączą dotyk z poczuciem bezpieczeństwa i komfortem dziecka.

Rozwijanie przez wspieranie: zmysł równowagi 

Kiedy niemowlę jest niespokojne, intuicyjnie bierzemy je na ręce. To bardzo słuszna postawa, ponieważ bujanie, kołysanie i noszenie przywołuje dziecku ponownie wspomnienia z kołysania się w brzuszku mamy. Również poprzez noszenie w chuście zapewniamy dziecku bliskość i masaż – poprzez kontakt skóra do skóry. 

Rozwijanie przez wspieranie: zmysł wzroku 

Od pierwszych chwil życia warto dążyć do kontaktu wzrokowego z niemowlęciem podczas karmienia piersią, gdyż pozytywnie wpływa to na rozwój sensoryczny niemowlęcia. Mimika rodzica przyciąga uwagę dziecka jak magnes i powoduje niesamowitą stymulację jego mózgu. Podczas tej czynności warto zwrócić uwagę na oświetlenie, które może razić oczy maluszka. Warto przysłonić klosz pieluszką lub postawić lampkę na podłodze.

Aranżując otoczenie dla dziecka należy unikać ostrych i intensywnych kolorów lub wzorów. Wybierajmy maty, na których spędza czas dziecko w jednolitych kolorach i bez wzorów. Jeśli chodzi o wybierane zabawki, to powinny one stymulować nie więcej niż jeden lub dwa zmysły równocześnie. Jeśli zabawka wydaje dźwięk, nie powinna już błyszczeć lusterkiem lub kolorami.

Rozwijanie przez wspieranie: zmysł słuchu 

Najlepsza stymulacja dźwiękowa to ta wybierana intuicyjnie. Warto mówić do dziecka w sposób naturalny, nie narzucając sobie że musimy mówić przesadnie cicho lub wolno, by dziecko nas zrozumiało. Nie należy też zachowywać przesadnej ciszy w momencie, gdy dziecko usypia. Z drugiej strony, nie narażajmy go w momencie zasypiania na hałasy w tle jak: odgłosy tv, ekspresu do kawy czy lecącej wody.

Jeśli chcemy dziecku poczytać lub poopowiadać coś przed snem, to warto wybierać rymowanki i rytmiczne wierszyki. Z dzieckiem w wieku kilku miesięcy warto wybierać też zabawy paluszkowe (np. sroczka kaszkę ważyła lub rak-nieborak), aby połączyć słuchanie z delikatnym dotykaniem, co dodatkowo pomoże w rozwoju sensorycznym dziecka.

Rozwijanie przez wspieranie: zmysł węchu

Węch noworodka jest bardzo czuły. Dlatego przez pierwsze tygodnie życia dziecka dobrze jest nie stosować perfum ani zapachowych kosmetyków. Cenne jest także powietrze wolne od zanieczyszczeń (szczególnie dymu z papierosów!).

Wskazane jest użycie oczyszczaczy powietrza, które eliminują szkodliwe zanieczyszczenia.

Rozwijanie przez wspieranie: zmysł smaku 

Dieta mamy w ciąży i w okresie karmienia piersią może być zróżnicowana. Dlatego nie warto kierować się unikaniem pokarmów żeby tylko nie zaszkodzić dziecku. Jeśli zajdzie podejrzenie alergii pokarmowej u dziecka, należy udać się do alergologa, który zaleci odpowiednią dietę.

Warto pamiętać, by zacząć rozszerzać dziecku dietę w momencie, gdy będzie ono na to gotowe. Nie zaś ze względu na odgórne zalecenia, że nasze dziecko w określonym wieku powinno jeść określone pokarmy czy konsystencje.