Rozszerzanie diety niemowląt: aktualne zalecenia

Jak rozszerzać dietę malucha zgodnie z aktualnym schematem żywienia niemowląt? Na co zwracać szczególną uwagę, wprowadzając nowe pokarmy do jadłospisu dziecka? Czego unikać przy rozszerzaniu diety niemowlaka? Poniżej szczegółowe informacje i tabela przygotowane  w oparciu o zalecenia wydane w 2021 r.

Najbardziej optymalnym sposobem żywienia niemowląt od pierwszych dni życia jest karmienie piersią, uznane jako „złoty standard”.  Niemowlę, które nie jest karmione piersią, ani kobiecym pokarmem, musi otrzymywać produkty, które zastępują mleko kobiece. Najczęściej jest to mleko modyfikowane początkowe. Zgodnie z zaleceniami należy dążyć do wyłącznego karmienia piersią niemowlęcia przez pierwsze 6 miesięcy jego życia. Pokarm kobiecy wytwarzany w odpowiednich ilościach w pełni zaspokaja w tym czasie zapotrzebowanie dziecka na energię i składniki odżywcze. W II półroczu życia potrzeby niemowlęcia rosną. Stopniowo nabiera ono umiejętności do spożywania innych pokarmów, niż tylko pokarm kobiecy. Jest to czas wprowadzania pokarmów uzupełniających, czyli rozszerzania diety dziecka.

Po co wprowadzać pokarmy uzupełniające?

Zgodnie z definicją pokarmy uzupełniające to wszystkie pokarmy lub płyny inne niż mleko kobiece lub mleko modyfikowane, które zawierają składniki odżywcze i są wprowadzane do diety niemowląt w czasie rozszerzania diety. Pokarmy te wprowadza się do diety malucha w celu dostarczenia dodatkowej energii i potrzebnych składników pokarmowych (białka, żelaza, cynku, witamin rozpuszczalnych w tłuszczach – A, D, E, pierwiastków śladowych). Dodatkowym celem ich wprowadzania jest stopniowe przygotowywanie niemowlęcia do coraz bardziej urozmaiconej diety w późniejszym okresie życia.

Kiedy czas na rozszerzanie diety niemowlaka?

Czas wprowadzania pokarmów uzupełniających jest determinowany wyłącznym karmieniem piersią (6 miesięcy) jednak do każdego dziecka należy mieć podejście indywidualne, uzależnione od jego cech i rozwoju – tabela z podanymi przedziałami wiekowymi i rodzajami produktów służy tu jako wskazówka i ułatwienie przy rozszerzaniu diety malucha. Przykładowo niemowlęta z grupy ryzyka niedoboru żelaza mogą wymagać wprowadzenia do diety dodatkowych pokarmów przed 6. miesiącem życia. Zgodnie z zaleceniami ESPGHAN (ang. European Society of Pediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition) wprowadzanie żywności uzupełniającej można rozpocząć już w 17. tygodniu życia dziecka (początek 5. miesiąca życia) i nie później niż w 26. tygodniu (początek 7. miesiąca życia). Wyniki badań wskazują, że w tym czasie dziecko jest gotowe na inną konsystencję posiłków, spożywanie pokarmów w postaci stałej, a także poznawanie i akceptację nowych smaków. Jest to najlepszy okres na kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych. Wczesne doświadczenia smakowe mogę mieć wpływ na dokonywanie korzystnych wyborów żywieniowych w późniejszym wieku.

Jak rozszerzać dietę niemowlaka?

Przy wprowadzaniu pokarmów uzupełniających do diety niemowlęcia należy pamiętać, że nowe produkty najlepiej jest podawać pojedynczo, zaczynając od małych ilości (2-4 łyżeczki), obserwując reakcję dziecka i stopniowo zwiększając wielkość porcji. Kolejność wprowadzania nowych produktów ma mniejsze znaczenie, niemniej jednak najczęściej zaczyna się od wprowadzania do diety kaszek, warzyw (np. gotowana marchew, brokuł), owoców (np. przetarte/skrobane jabłko, rozgnieciona gruszka, banan), a następnie dochodzą do tego jaja, mięso, ryby i inne produkty.

Rozszerzanie diety: konsystencja, objętość i liczba posiłków

Razem z urozmaiceniem diety dziecka  pod względem smakowym, zmienia się również jej konsystencja: od płynnej, poprzez papkowatą, do wymagającej gryzienia i żucia. Pokarmy o konsystencji bardziej stałej należy wprowadzać stopniowo. Wraz z wiekiem dziecka pokarmy uzupełniające stopniowo zastępują posiłki mleczne. Dziecko w wieku około 12 miesięcy, żywione mlekiem modyfikowanym, powinno spożywać 4-5 posiłków w ciągu dnia – 3 główne posiłki i 1-2 mniejsze. Dzieci karmione piersią mogą otrzymywać więcej posiłków, ze względu na częstsze przystawianie do piersi, w zależności od potrzeb. Należy kierować się zasadą, że to rodzic/opiekun decyduje, kiedy i co zje dziecko, natomiast dziecko decyduje o tym, ile zje. Wielkości porcji określone w schemacie żywienia dzieci w 1. roku życia są wartościami orientacyjnymi – każde dziecko może spożywać mniejsze lub większe posiłki, w zależności od indywidualnych potrzeb. Dziecko w drugim roku życia najczęściej jest już gotowe do spożywania tzw. „diety stołu rodzinnego” pod warunkiem, że dieta rodziców/opiekunów jest zgodna z zaleceniami żywieniowymi.

Pokarmy potencjalnie alergizujące w rozszerzaniu diety 

Zgodnie z aktualnymi poglądami nie ma podstaw naukowych do opóźnionego wprowadzania pokarmów alergizujących do diety niemowlęcia – w stosunku do innych pokarmów uzupełniających – ponieważ nie zmniejsza to ryzyka wystąpienia alergii, nawet u dzieci z grupy ryzyka jej wystąpienia. Do produktów/pokarmów zaliczanych do grupy potencjalnie alergizujących należą: jaja kurze, produkty zawierające gluten, mleko i produkty mleczne, ryby, miód, orzeszki ziemne.

Jaja kurze

Ze względu na to, że są źródłem białka, korzystnych kwasów tłuszczowych, żelaza i witamin z grupy B, jaja należy wprowadzać do diety niemowląt w postaci ugotowanej na twardo, w ilości 1 małe jajo 2 razy w tygodniu. Nie zaleca się podawania jaj w postaci surowej, niedogotowanej, niedostatecznie ściętej z uwagi na ryzyko zakażenia bakteriami z rodzaju Salmonella.

Produkty zawierające gluten

Zgodnie z aktualnymi zaleceniami produkty glutenowe należy wprowadzać do diety niemowląt w dowolnym czasie – od ukończenia 4. miesiąca do ukończenia 12. miesiąca życia. Dyskusyjna pozostaje ilość, jaką można podawać maluchom. Przy rozszerzaniu diety duże ilości produktów zawierających gluten, a za takie uznano ? kromki chleba, nie są zalecane. Przyjęto, że mała ilość glutenu zawarta jest w 1/10 kromce chleba.

Mleko i produkty mleczne

Niewielką ilość mleka krowiego można stosować do przygotowywania pokarmów uzupełniających. Pełne mleko krowie zaleca się wprowadzać dopiero po ukończeniu przez dziecko 12 miesięcy życia, ze względu na niską zawartość żelaza. W żywieniu najmłodszych dzieci (do ukończenia 2 roku życia) nie zaleca się również podawania mleka krowiego z obniżoną zawartością tłuszczu. Spośród produktów mlecznych warto wprowadzać jogurt, najlepiej naturalny – w małych ilościach, 1-2 razy w tygodniu. Sery można podawać jako urozmaicenie i dodatek do diety. Wskazane są sery produkowane z mleka pasteryzowanego, naturalne, bez dodatków smakowych i cukru.

Ryby

Ryby należy podawać w niewielkich ilościach, nie częściej niż 1-2 razy w tygodniu, ze względu na korzyści wynikające z obecności niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. Zaleca się spożywanie tłustych gatunków ryb (np. śledź atlantycki, łosoś norweski, szprot, sardynki, pstrąg, flądra, dorsz, makrela atlantycka, morszczuk). Nie jest wskazane podawanie niemowlętom posiłków z mięsem ryb drapieżnych (np. miecznik, rekin, makrela królewska, tuńczyk), ponieważ mogą one kumulować w swoim organizmie związki szkodliwe.

Miód

Miodu nie należy wprowadzać do diety niemowląt ze względu na ryzyko zakażenia Clostridium botulinum (bakterią jadu kiełbasianego). Spożywanie miodu przez dzieci starsze jest uznane za bezpieczne.

Orzeszki ziemne

Wyniki badań sugerują, że w populacjach obarczonych ryzykiem wystąpienia alergii na orzeszki ziemne (np. w Wielkiej Brytanii), ich wprowadzanie do diety niemowląt ma znaczenie w zapobieganiu alergii. Dzieciom można podawać np. masło orzechowe, mąkę z orzechów arachidowych, jako dodatek do pokarmu lub mleka modyfikowanego. Zalecane ilości to 1-2 łyżeczki do herbaty, 1-3 razy w tygodniu.

Inne produkty w rozszerzaniu diety

Jak rozszerzać dietę niemowlaka o inne  produkty, takie jak mięso, mleko inne niż krowie, sól czy cukier? Oprócz ewentualnej alergii, trzeba wziąć pod uwagę również inne czynniki.

Mięso

Nie ma danych naukowych, które wskazywałyby w jakiej kolejności należy wprowadzać różne gatunki mięsa do diety niemowląt. Najczęściej jako pierwsze wprowadza się mięso drobiowe (np. indyk, kurczak), wołowe/cielęce, jagnięce, z królika. Należy zwracać uwagę na pochodzenie mięsa. Nie należy podawać najmłodszym dzieciom (do 3. roku życia) podrobów i przetworów mięsnych, takich jak kiełbasy, wędzonki, konserwy, parówki, surowe wędliny, mielonki, salami.

Mleko kozie lub owcze

Niemodyfikowane mleko kozie lub owcze nie jest wskazane w żywieniu niemowląt, ponieważ zawiera bardzo duże stężenia składników mineralnych, mogące obciążać funkcjonowanie nerek małego dziecka. Z drugiej strony mleka te odznaczają się niską zawartością kwasu foliowego i witaminy B12.

Napoje roślinne

Napoje roślinne – np. sojowe, ryżowe, owsiane, z orzechów – nie są zalecane w żywieniu niemowląt, ponieważ ich skład nie zabezpiecza podstawowych potrzeb żywieniowych małych dzieci. Wprowadzanie do diety tego typu produktów jest związane z ryzykiem nieodpowiedniego przyrostu masy i długości/wysokości ciała dziecka, niedożywienia i niedoborów składników pokarmowych (białka, witaminy C, brak laktozy, ograniczona biodostępność wapnia, wysokie pH, obecność fitynianów). Spożywanie przez małe dzieci napojów roślinnych może powodować niedokrwistość z niedoboru żelaza, krzywicę, zaburzenia elektrolitowe, czy kamicę nerkową. Ponadto do napojów roślinnych dodawane są składniki niezalecane w żywieniu najmłodszych dzieci, takie jak substancje słodzące, np. fruktoza, syrop winogronowy, czy syrop z agawy. Mogą być także zanieczyszczone mykotoksynami (toksycznymi substancjami wytwarzanymi przez grzyby, np. występującą w żywności pleśń) i metalami szkodliwymi dla zdrowia (arsen). Alternatywę dla pokarmu kobiecego mogą stanowić tylko preparaty przeznaczone specjalnie do żywienia niemowląt.

Cukier i sól

Ani cukru, ani soli nie należy dodawać do pokarmów uzupełniających przygotowywanych dla dzieci w 1. roku życia – ze względu na kształtowanie prawidłowych przyzwyczajeń i preferencji smakowych, a także z powodu długofalowego wpływu na zdrowie.

Koper włoski

Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy nie tylko niemowlętom, ale i starszym dzieciom – do ukończenia 4. roku życia – nie powinno się podawać kopru włoskiego, tzn. oleju i herbaty z kopru włoskiego.

Rozszerzanie diety niemowlaka: tabela

Aktualny (2021 r.) schemat żywienia dzieci w 1. roku życia prezentuje poniższa tabela.

Źródła:

1. De Silva D., Halken S., Singh C i wsp.: Preventing food allergy in infancy and childhood: systematic review of randomized controlled trials. Pediatric Allergy and Immunology 2020; 31(3):243-249;
2. EFSA NDA Panel (EFSA Panel on Nutrition, Novel Foods and Foods Allergens). Castenmiller J., de Henauw S., Hirsch-Ernst KI. i wsp.: Scientific Opinion on the appropriate age range for introduction of complementary feeding into an infant’s diet. EFSA Journal 2019; 17(9):5780;
3. Szajewska H., Horvath A. [red.]: Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży. Medycyna Praktyczna, Kraków 2017;
4. Szajewska H., Socha P., Horvath A., Rybak A., Zalewski BM., Nehring-Gugulska M., Mojska H., Czerwionka-Szaflarska M., Gajewska D., Helwich E., Jackowska T., Książyk J., Lauterbach R., Olczak-Kowalczyk D., Weker H.: Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne/Pediatria 2021; 18:805-822.