Rozwój mowy jest procesem, który u każdego dziecka, mimo zarysowanych norm, przebiega indywidualnie. Rodzice z niecierpliwością czekają na pierwsze słowa swoich pociech. Ich poprawne i płynne wypowiadanie, jest podstawowym czynnikiem pozwalającym dziecku nawiązywać pierwsze relacje z otoczeniem. Oczywiście, zwłaszcza w czasie, gdy mowa intensywnie się rozwija, mogą się pojawić różne trudności związane z komunikacją językową. Zalicza się do nich niepłynność wypowiedzi.
Często, zwłaszcza w potocznym nazewnictwie, każda niepłynność pojawiająca się w mowie, określana jest terminem „jąkanie”. Tymczasem te zjawiska należy rozróżnić, gdyż nie każde „zacinanie się” jest nerwicą mowy i wymaga specjalnego leczenia.
Niepłynność mówienia
Niepłynność jest jedną z cech spontanicznego mówienia. Może ona wystąpić u każdego rozmówcy, zarówno małego jak i dorosłego. Widoczna jest szczególnie w stanach zdenerwowania lub zmęczenia. Objawia się ona powtarzaniem sylab, wyrazów, „zawieszaniu się” np. na przyimku.
Wyróżnione objawy niepłynności mówienia mogą wystąpić oddzielnie lub łącznie. W procesie rozwoju mowy dziecka najczęściej spotykamy się z tzw. rozwojową (fizjologiczną) niepłynnością mówienia.
Rozwojowa niepłynność mówienia: objawy
Rozwojowa niepłynność mówienia to zaburzenie swobodnego przechodzenia od jednego elementu wypowiedzi do drugiego oraz zakłócenia jej tempa i rytmu. Objawami takiej niepłynności jest:
- powtarzanie sylab (ma-ma-mama je obiad);
- przeciąganie głosek (mm…ama je obiad);
- pauzy (mama… je obiad);
- powtórzenia (mama je-je-je obiad);
- wtrącenia (mama je uuh obiad);
- blokowanie wyrazu (m.… ama je obiad).
Rozwojowa niepłynność mówienia, spowodowana jest najczęściej niedoskonałą jeszcze, na tym etapie, sprawnością motoryczną narządów mowy, które dopiero przystosowują się do trudnych manewrów artykulacyjnych oraz słabą koordynacją oddechowo-fonacyjną. Mimo że taka niepłynność może, w odbiorze wyglądać niepokojąco, to w rzeczywistości nie jest niczym groźnym. Zazwyczaj nie wymaga specjalnej terapii i mija samoistnie. Ważne jest, by nie dać dziecku odczuć, że coś się dzieje złego w jego mowie. Warto cierpliwie wysłuchać wypowiedzi malucha bez przerywania czy poprawiania.
Rozwój jąkania
Niekiedy jednak rozwojowa niepłynność mówienia może przekształcić się w jąkanie, które jest poważnym zaburzeniem w komunikacji. Przyjmuje się, że jąkanie jest nerwicą mowy wynikającą z nieprawidłowej pracy układów: artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego. Zazwyczaj towarzyszy mu wzmożone napięcie mięśniowe.
W około 90% (Z. Tarkowski) przypadkach jąkanie występuje przed ukończeniem 7-go roku życia i nieleczone może się intensywnie rozwijać. Jest to zaburzenie, które samo nie minie. Pierwsze objawy mogą się pojawić wcześniej nawet ok 3-4-go roku życia. Ich nasilenie zazwyczaj jest zmienne.
Jąkanie: przyczyny
Przyczyny jąkania nie są jednoznacznie określone. Wiadomo, jakie czynniki mogą wywołać takie zachowanie w mowie. U podłoża pierwszych objawów, mogą leżeć wydarzenia o silnym ładunku emocjonalnym, które przeżywa dziecko (narodziny rodzeństwa, pójście do przedszkola). Może pojawić się również jąkanie na tle nerwowym – kiedy na co dzień prawidłowo mówiący maluch, zaczyna się jąkać na skutek silnego lęku, stresu. Do innych przyczyn zalicza się także czynniki organiczne, takie jak:
- uszkodzenie aparatu mowy, słuchu, uraz głowy;
- choroby układu oddechowego;
- choroby neurologiczne;
- opóźnienie rozwoju mowy.
Jąkanie może również pojawić się u dziecka, u którego wystąpiły komplikacje okołoporodowe.
Jąkanie: objawy
Objawy jąkania są podobne do objawów rozwojowej niepłynności, z tym, że częściej towarzyszą im napięcia mięśniowe o różnym nasileniu. Mowie mogą towarzyszyć mimowolne ruchy mięśni twarzy (tzw. „tiki”), ruchy kończyn. W skrajnych przypadkach pojawia się również strach przed mówieniem, mocne blokady na poziomie artykulacji.
Jąkanie jest zjawiskiem patologicznym, które samo nie ustąpi. Może natomiast się pogłębiać. W przypadku dziecka jąkającego się wskazana jest szybka interwencja terapeutyczna. Leczenie jąkania opiera się głównie na terapii logopedycznej. Jeśli zachodzi konieczność jest ona wspierana przez psychologa.
Logopedyczna terapia jąkania u dzieci
Z uwagi na to, że jąkanie to zaburzenie koordynacji między oddychaniem, fonacją i artykulacją, warto wprowadzić ćwiczenia, które wspomagają prawidłowy przebieg tych procesów. Należą do nich ćwiczenia oddechowe, mające na celu wydłużanie fazy oddechowej. Stosuje się również ćwiczenia fonacyjne – artykulacyjne, które stymulują prawidłową pracę artykulatorów.
Jąkanie u 3-latka: ćwiczenia
Warto pamiętać, że u 3-latków, ćwiczenia logopedyczne powinny mieć formę zabawy. Wśród takich aktywności wymienia się:
- dmuchanie baniek;
- zdmuchiwanie papierków z powierzchni stołu;
- dmuchanie zawieszonych na nitce kulek z waty, bądź krążków papierowych;
- chuchanie na rączki albo lusterko;
- naśladowanie wypuszczanego powietrza z piłki (s…) lub sapiącej lokomotywy (puch, p).
W celu wydłużenia fazy wydechu można włączyć syczenie węża (sss…), naśladowanie muchy (bzzzz…), podczas których fonacja odbywa się na jednym wydechu.
Rekomendowane produkty
Ćwiczenia dla dzieci starszych to na przykład:
- gwizdanie na jednym tonie;
- wymawianie samogłosek w sposób wydłużony z otwartymi ustami i rozluźnioną żuchwą.
Ćwiczenia oddechowe powinno się prowadzić 2-3 razy dziennie przez ok 5 min. U pacjenta jąkającego się, potrzebne są również systematyczne ćwiczenia poprawiające pracę artykulatorów:
Ćwiczenia języka:
Wypychanie językiem policzków, wysuwanie luźnego języka na brodę, tworzenie z języka rurki, łyżeczki.
Ćwiczenia warg:
Parskanie, cmokanie, szerokie uśmiechy, balonik.
U pacjentów starszych włącza się również ćwiczenia poprawiające rytmikę mowy, mówienie szeptem, śpiew. Wprowadza się także różne techniki relaksacyjne.
Terapia a najbliższe otoczenie
Ważną rolę w terapii odgrywa środowisko, w którym dziecko jąkające się funkcjonuje. Istotne jest, by w domu panowała atmosfera sprzyjająca dziecku, tak, by czuło się bezpieczne. Warto wyeliminować wszelkie gry komputerowe, programy telewizyjne, które wymagają szybkiego reagowania, bądź budzą lęk. Nadmierne budowanie napięcia emocjonalnego a przez to i mięśniowego nie sprzyja terapii jąkania.
Pewnym wsparciem dla rodziców dzieci jąkających się są porady i dzielenie się sposobami na jąkanie, które można znaleźć w Internecie, na różnych grupach społecznościowych. Należy jednak pamiętać, że w kwestii jak wyleczyć jąkanie, forum może nie być wystarczającym, a przede wszystkim kompetentnym źródłem informacji. W przypadku, kiedy mamy wątpliwości, co do przebiegu płynności mowy naszego malucha, warto udać się po poradę do specjalisty: logopedy (balbutologopedy) lub psychologa.
Źródła:
Lichocka E.J.: Profilaktyka jąkania i niepłynności mówienia, Harmonia, Gdańsk 2008;
Chęciek M.: Jąkanie: diagnoza, terapia, program, Impuls, Kraków 2010
