Trudności komunikacyjne: jak pomóc dziecku z zaburzeniami komunikacji

Komunikacja to umiejętność nawiązywania relacji międzyludzkich. Człowiek może się porozumiewać za pomocą mowy (komunikacja werbalna) ale również za pomocą symboli i gestów (komunikacja niewerbalna). Mowa to akt porozumiewania się ludzi za pomocą dźwięków według określonych reguł językowych. Dzięki tej umiejętności, człowiek nawiązuje kontakty społeczne, wyraża swoje uczucia, potrzeby, myśli. Jest to czynność, która polega na nadawaniu i odbieraniu komunikatów językowych. Głównym narzędziem w procesie porozumiewania się jest język, który umożliwia pełniejszy kontakt z otoczeniem.  

Już od momentu narodzin, dziecko posiada umiejętność wydawania dźwięków, za pomocą których komunikuje się z otoczeniem. Wraz z upływem czasu, robi to w coraz bardziej zrozumiały sposób. Rodzicom zależy, aby rozwój ich malucha, w tym jego umiejętności komunikacyjnych, przebiegał bez zakłóceń. Jakie problemy mogą stanąć na drodze dziecka i jakie ćwiczenia warto wykonywać, aby im zapobiec? Temat trudności komunikacyjnych przybliżamy w poniższym artykule.

Kształtowanie umiejętności komunikacyjnych

Początkowo, wydawane przez dziecko dźwięki to tzw. wokalizacje niewerbalne, którymi maluch komunikuje swoje potrzeby. Te pierwsze sygnały dźwiękowe są bazą, na podstawie której rozwija się mowa.

W procesie kształtowania się umiejętności komunikacyjnych, istotny udział ma zmysł wzroku i słuchu.

Dziecko uczy się mówić przez słuchanie i obserwację mówiącej mamy, czy taty. Dzięki temu może naśladować zaobserwowane ruchy mimiczne, odtwarzać zasłyszane głoski. Taka stymulacja jest nie tylko gimnastyką narządów artykulacyjnych, ale również wczesnym treningiem komunikacyjnym.

 Zaburzenie komunikacji u dzieci

W procesie nabywania umiejętności komunikacyjnych każde dziecko przechodzi etapy, które są wyznaczone przez określone normy. Warto je znać i obserwować, czy rozwój naszego malucha przebiega zgodnie z nimi. Oczywiście, trzeba pamiętać, że niewielkie odchylenia od normy nie są niepokojące, ponieważ każde dziecko rozwija się w swoim tempie. Jeśli jednak maluch:

• nie gaworzy (lub gaworzenie jest ubogie);
• zbyt długo zatrzymuje się na jednym etapie;
• nie nabiera nowych umiejętności językowych;
• ma trudności w wypowiadaniu prostych zdań typu: „mama oć” (mama chodź);
• nie różnicuje dźwięków mowy przed osiągnięciem wieku  2 lat lub wieku przedszkolnego
  może być to sygnał, że jego rozwój mowy nie przebiega prawidłowo.

Zaburzenia komunikacji językowej: zakres i formy

Występuje wiele rodzajów zaburzeń komunikacji językowej. Mogą mieć one różny zakres i przybierać różne formy – od prostych do skorygowania wad wymowy, przez wybiórcze trudności w rozumieniu i realizacji poszczególnych dźwięków, do poważnych zaburzeń utrudniających w znacznym stopniu nawiązywanie relacji z otoczeniem. Można je podzielić na:

Zaburzenia języka

Obejmują trudności w opanowaniu form gramatycznych, nieumiejętność spójnego wypowiadania się, czy anomalie w obrębie składni.

Zaburzenia mowy

Nieprawidłowości w obrębie artykulacji, fonacji, płynności mowy.

Do zaburzeń komunikacji należy więc:

• dyslalia (również dyslalia rozszczepowa);
• jąkanie;
• oligofazja (zaburzenie mowy występujące u osób upośledzonych umysłowo);
• mowa dzieci słabosłyszących i niesłyszących;
• nerwice mowy;
• mowa dzieci z autyzmem;
• afazja;
• mowa dzieci z zespołem Aspergera;
• dysartria;
• schizofazje.

Metody komunikacji wspomagającej i alternatywnej w pracy z osobami niepełnosprawnymi 

Osoby, ze specjalnymi potrzebami komunikacyjnymi, często rozumieją mowę, ale same nie potrafią się nią posługiwać albo ich mowa nie jest w pełni zrozumiała dla otoczenia ze względu na znacznie zaburzoną artykulację lub nieprawidłowy rezonans mowy.

Komunikacja wspomagająca 

To metody porozumiewania się, które wspierają osoby ze znacznie ograniczoną mową.

Komunikacja alternatywna 

Wprowadza się u osób całkowicie pozbawionych możliwości werbalnego kontaktu.

Celem włączenia obu form komunikacji jest umożliwienie porozumiewania się osobie z niepełnosprawnością w różnych sytuacjach życia codziennego.

Wspomagające i alternatywne metody komunikacji wykorzystują inne, niż werbalne drogi przekazu. Są to systemy manualne, graficzne, dotykowe i mieszane. Systemy manualne oparte są na gestach, np. język migowy, fonogesty. Systemy graficzne wykorzystują obrazki, np.: piktogramy, Bliss). W systemach dotykowych ważny jest zmysł czucia, np. pisma Braille’a. Do systemów mieszanych zalicza się Makaton, który łączy znaki manualne i graficzne.

Zaburzenia komunikacji językowej u dzieci z autyzmem

Autyzm, według współczesnych badań, należy do tzw. zaburzeń neurorozwojowych.

Wyróżnia się zespół cech charakterystycznych dla tego zaburzenia. Są to trudności w przetwarzaniu informacji dotyczących rozpoznawania emocji, twarzy, obniżona zdolność do tworzenia więzi społecznych, słabe umiejętności naśladowania ruchów, gorsza pamięć bodźców społecznych, słabsze zdolności językowe, głównie fonologiczne (Pisula,2014). Zaburzenia komunikacji językowej u dzieci z autyzmem mają charakter wielopłaszczyznowy. Nieprawidłowości w tym zakresie dotyczą zarówno rozwoju języka, mowy, jak i porozumiewania się niewerbalnego.

Według danych z literatury, połowa osób z autyzmem nie używa mowy do porozumiewania się, nie rozumie celu wypowiedzi i znaczenia języka, dlatego też nie potrafi posługiwać się nim jako narzędziem komunikacyjnym (Randall, Parker, 2010). Obecnie brak rozwoju mowy powiązany z brakiem tendencji do komunikowania się, brany jest pod uwagę jako cecha charakterystyczna dla małych dzieci z autyzmem, (Skórczyńska, 2009).

Zaburzenia komunikacyjne u dziecka autystycznego mogą mieć różne nasilenie. Od całkowitego braku gotowości porozumiewania się, po zaburzenie zdolności inicjowania i podtrzymywania rozmowy z innymi, mimo dobrego opanowania mowy i języka. Często u dzieci autystycznych występuje mutyzm lub swoista mowa, niezrozumiała dla otoczenia. Jednak nie jest to związane z rozwojem intelektualnym, a także nie jest efektem występowania wad narządu artykulacyjnego.

Ćwiczenia komunikacyjne dla dziecka z autyzmem

Nie ma jednego schematu zabaw i zestawu ćwiczeń komunikacyjnych dla dziecka z autyzmem.  Żeby efektywnie pracować z dzieckiem autystycznym, trzeba najpierw postawić dokładną diagnozę i dobrze poznać dziecko, by określić poziom jego rozwoju i na tej podstawie dostosować ćwiczenia i zabawy do jego potrzeb.

U młodszych dzieci, u których zachodzi podejrzenie autyzmu, wprowadza się najczęściej terapię w formie zabawy o charakterze sensoryczno- motorycznym:

• lepienie;
• malowanie paluszkami;
• zabawy z różnymi fakturami czy dźwiękami.

Taka forma sprzyja nauce naśladowania, uczy różnych zachowań. Ważne jest by zapewnić dziecku takie warunki i środowisko, w którym maluch będzie czuł się bezpiecznie. Przy wyborze ćwiczeń komunikacyjnych dla dziecka z autyzmem, warto także podążać za zainteresowaniem dziecka. To sprzyja rozwojowi właściwej relacji i komunikacji.

W celu stymulowania rozwoju zdolności komunikowania można wykorzystać systemy wspomagające lub alternatywne. Dzieci z autyzmem mają zazwyczaj lepiej rozwinięte umiejętności przetwarzania wzrokowego niż słuchowego, dlatego najczęściej stosowane są systemy oparte na znakach i symbolach, np. piktogramy, PCS lub Makaton. Te systemy mogą zastępować komunikację werbalną lub pełnić rolę wspierającą naukę mowy.

Źródła:

Pisula E „Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia”, Harmonia, 2014
Pilecki J, „Usprawnienie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym”, WNAP, 2002r