Jeżeli chodzi o karmienie malucha, mleko kobiece, mleko modyfikowane i inne preparaty zastępujące mleko kobiece, większość wątpliwości zgłaszanych przez rodziców ma kontekst czasowy. Do kiedy dziecko powinno pić mleko, a do kiedy podawać mu mleko modyfikowane? Czy można wskazać, od kiedy mleko krowie może pojawić się w diecie malucha zamiast modyfikowanego? Kiedy zaś przychodzi pora, żeby definitywnie odstawić mleko modyfikowane?
Odpowiedź na pytanie, do kiedy dziecko powinno pić mleko, zależy od tego, jakie mleko mamy na myśli. Najbardziej optymalnym sposobem żywienia niemowląt od pierwszego dnia życia jest karmienie piersią, uznane jako „złoty standard”. Jeżeli niemowlę nie jest karmione piersią lub pokarmem kobiecym, wówczas konieczne jest zastosowanie produktów zastępujących mleko kobiece. W piśmiennictwie stosowane są różne ich nazwy, np. mleko modyfikowane, mleko początkowe, mleko następne, czy mieszanka mleczna. O tym, co zawierają takie preparaty, jakie normy muszą spełniać oraz do kiedy można podawać dziecku mleko modyfikowane, w zależności od ich rodzaju, dowiesz się z naszego poradnika.
Mleko modyfikowane, czyli jakie?
W krajach Unii Europejskiej skład i wartość odżywcza preparatów przeznaczonych dla niemowląt podlega przepisom prawa żywnościowego (Rozporządzenie Delegowane Komisji Europejskiej (UE) 2016/127 z dnia 25 września 2015 r.). Jest to rozporządzenie uzupełniające Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013. Przepisy te określają szczegółowe wymogi odnośnie do składu preparatów do początkowego żywienia niemowląt i preparatów do dalszego żywienia niemowląt oraz informacje na ich temat.
Preparaty zastępujące mleko kobiece dzielimy na:
- preparaty do początkowego żywienia niemowląt, czyli mleko (modyfikowane) początkowe;
- preparaty do dalszego żywienia niemowląt, czyli mleko (modyfikowane) następne;
- tzw. mleko modyfikowane typu „junior”, przeznaczone dla dzieci w wieku 1-3 lat.
Mleko modyfikowane: główny składnik
Bazę do produkcji mleka modyfikowanego najczęściej stanowi mleko krowie, które poddawane jest odpowiednim modyfikacjom składu, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym. Jest to konieczne ze względu na zdecydowane różnice w składzie w stosunku do pokarmu kobiecego.
Do produkcji mleka modyfikowanego może być wykorzystywane również mleko kozie (Dyrektywa Unii Europejskiej z 2013 r.), przy czym jego skład również wymaga dostosowania do potrzeb niemowlęcia.
Produkt zastępujący mleko kobiece powinien mieć skład możliwie najbardziej zbliżony do pokarmu kobiecego i zapewniać niemowlętom żywionym sztucznie maksymalnie zbliżone tempo wzrastania i wartość wskaźników przemiany materii – tak, jak jest to obserwowane u niemowląt karmionych wyłącznie pokarmem naturalnym. Odtworzenie pokarmu naturalnego nie jest jednak możliwe ze względu na zmienność jego składu w czasie laktacji, a nawet w czasie jednego karmienia oraz obecność wielu substancji biologicznie aktywnych.
Wartość energetyczna mleka modyfikowanego, zarówno początkowego, jak i następnego, powinna być zbliżona do wartości kalorycznej mleka kobiecego i wynosić 60-70 kcal/100 ml.
Mleko modyfikowane: wartość odżywcza
Zawartość białka w mleku kobiecym i krowim różni się zasadniczo. W mleku krowim jest zdecydowanie więcej białka (3,3 g/100 ml vs 1,0 g/100 ml), które różni się pod względem jakościowym. W mleku krowim przeważają białka kazeinowe, w pokarmie kobiecym – serwatkowe. Zgodnie z rozporządzeniem unijnym, w procesie produkcji mleka modyfikowanego zawartość białka ulega obniżeniu do 1,8-2,5 g/100 kcal. W praktyce zawartość białka jest utrzymywana w dolnej granicy wartości zalecanych, z uwagi na doniesienia naukowe dowodzące, że nadmierne spożycie białka we wczesnym okresie życia może sprzyjać otyłości w kolejnych latach życia.
Zawartość tłuszczu w mleku kobiecym i krowim jest zbliżona, ale różni się zdecydowanie składem, przede wszystkim zawartością niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, których brakuje w mleku krowim. Korzystne oddziaływanie tych kwasów na wzrost i rozwój dzieci zostało naukowo potwierdzone i szeroko opisane. Zgodnie z prawem Unii Europejskiej, istnieje obowiązek dodawania kwasu dokozaheksaenowego (DHA) z rodziny kwasów omega-3, w ilości 20-50 mg/100 kcal (ok. 0,5-1% kwasów tłuszczowych) do mleka modyfikowanego dla niemowląt. W preparatach przeznaczonych dla niemowląt ilość tłuszczu ogółem wynosi 4,4-6,0 g/100 kcal.
Zawartość węglowodanów w preparatach do początkowego i dalszego żywienia niemowląt powinna mieścić się w zakresie 9-14 g/100 kcal. Podstawowym węglowodanem w pokarmie kobiecym jest laktoza i tak samo jest w mlekach modyfikowanych. Dodatek innych węglowodanów jest uzależniony od rodzaju mleka modyfikowanego. Źródłem węglowodanów może być też maltoza i maltodekstryna. Oprócz laktozy w pokarmie kobiecym są obecne oligosacharydy, których oddziaływanie poprzez wpływ na odporność dziecka, chroni go przed różnego rodzaju zakażeniami. Najczęściej dodawane oligosacharydy do preparatów do początkowego i dalszego żywienia niemowląt to mieszanina galaktooligosacharydów i fruktooligosacharydów.
Zawartość składników mineralnych i witamin w mleku krowim różni się zdecydowanie w porównaniu z pokarmem kobiecym, stąd także te frakcje wymagają modyfikacji. Mleko modyfikowane jest z reguły wzbogacane w jod, często też w żelazo, wapń i witaminę D, a niekiedy też w inne witaminy. Z kolei mleko kozie zawiera zbyt wysokie dla organizmu dziecka stężenia niektórych składników mineralnych (np. wapnia, fosforu, magnezu, potasu), a jednocześnie zbyt niskie stężenia kwasu foliowego i witaminy B12, dlatego również musi zostać odpowiednio zmodyfikowane.
Mleko modyfikowane: możliwe dodatki
Producenci mlek modyfikowanych mogą dodawać do nich różne składniki, ale zawsze pod warunkiem zagwarantowania ich bezpieczeństwa w żywieniu najmłodszych dzieci. Do niektórych asortymentów mleka modyfikowanego dodawane są probiotyki i prebiotyki oraz nukleotydy.
- Probiotyki – jako żywe kultury korzystnych drobnoustrojów, są pomocne w utrzymaniu równowagi mikroflory jelitowej (zbliżonej do tej, jaka występuje u dzieci karmionych piersią),
- Prebiotyki – jako substancje o działaniu bifidogennym, wspomagają rozwój dobroczynnej mikroflory w układzie pokarmowym dziecka.
- Nukleotydy stymulują wzrost i rozwój odporności dziecka.
Zgodnie ze stanowiskiem Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności EFSA (ang. European Food Safety Authority) i Komitetu ds. Żywienia ESPGHAN (ang. European Society for Paediatic Gastroenterology, Hepatology and Nutrition) nie udowodniono jednak jednoznacznych korzyści związanych z dodawaniem do mlek modyfikowanych pro- i prebiotyków, nukleotydów, a także cholesterolu, selenu oraz oleju palmowego.
Do kiedy mleko modyfikowane początkowe?
Preparaty do początkowego żywienia niemowląt, czyli mleko początkowe jest przeznaczone do żywienia niemowląt od urodzenia przez pierwsze sześć miesięcy życia. Powinno ono zabezpieczać zapotrzebowanie dziecka na energię i wszystkie składniki odżywcze. Można je stosować również w II półroczu, razem z pokarmami uzupełniającymi, jeśli tak zadecyduje lekarz opiekujący się dzieckiem. Mleko modyfikowane przeznaczone dla najmłodszych dzieci jest oznaczone cyfrą „1”.
Mleko modyfikowane następne
Dla niemowląt w drugim półroczu, czyli powyżej 6. miesiąca życia, przeznaczone są preparaty do dalszego żywienia niemowląt, określane jako mleko następne. Jest ono podstawowym płynnym składnikiem stopniowo coraz bardziej zróżnicowanej diety dziecka. Wymagania dotyczące modyfikacji składu tych preparatów są mniej restrykcyjne niż w przypadku preparatów do początkowego żywienia niemowląt. Mleka modyfikowane następne są oznaczone na opakowaniu cyfrą „2”.
Mleko modyfikowane typu „junior”
Mleka modyfikowane typu „junior” przeznaczone są dla dzieci powyżej 1. roku życia. Według ekspertów EFSA i ESPGHAN nie są one niezbędne w żywieniu tej grupy dzieci i nie ma danych naukowych wskazujących, żeby przeważały nad preparatami do dalszego żywienia niemowląt. Ze względu na często stwierdzane niedobory takich składników pokarmowych, jak witamina D, czy wapń oraz DHA (małe spożycie ryb) ich stosowanie w żywieniu dzieci w wieku 1-3 lat może być korzystne. Z reguły oznaczone są numerami 3, 4, 5.
Inne preparaty mlekozastępcze
Wśród preparatów zastępujących mleko kobiece, oprócz mleka modyfikowanego przeznaczonego dla zdrowych niemowląt i dzieci, wyróżnia się preparaty mlekozastępcze stosowane z określonych wskazań medycznych.
Preparaty mlekozastępcze produkowane są na bazie hydrolizatów białek i izolatów sojowych. Różnią się od mlek modyfikowanych przede wszystkim strukturą białka.
Zawarte w nich cząsteczki poddawane są hydrolizie enzymatycznej i/lub termicznej, w wyniku której powstają krótsze fragmenty o właściwościach hypoalergicznych, czyli mniej alergizujących. W zależności od zaawansowania hydrolizy białka wyróżniamy preparaty o nieznacznym lub znacznym stopniu hydrolizy. Preparaty o nieznacznym stopniu hydrolizy białka stosuje się w profilaktyce chorób alergicznych u dzieci obciążonych ryzykiem ich rozwoju. Natomiast preparaty o znacznym stopniu hydrolizy można stosować zarówno w profilaktyce, diagnostyce, jak i leczeniu chorób alergicznych.
Oprócz białka modyfikacjom poddawane są, w tego typu preparatach, również frakcje węglowodanowa i tłuszczowa. W przypadku węglowodanów polega ona na zastąpieniu laktozy polimerami glukozy, a w przypadku tłuszczu na dodatku kwasów tłuszczowych MCT (ang. medium chain triglicerydes), czyli średniołańcuchowych kwasów tłuszczowych, które są trawione i wchłaniane w inny sposób. Efektem ubocznym hydrolizy białka jest zmiana smaku i zapachu tych preparatów, które często odczuwane są jako nieprzyjemne.
Istnieją również preparaty, w których frakcję białkową stanowi mieszanina wolnych aminokwasów. Jest to specjalny rodzaj preparatów mlekozastępczych, które stosowane są w leczeniu ciężkich postaci alergii na białka mleka krowiego. Inne nazwy tych preparatów to „mieszanka elementarna”, „preparat aminokwasowy” lub „dieta elementarna”.
W preparatach sojowych źródłem białka jest izolowane białko soi. Preparaty te dodatkowo są wzbogacane w niektóre aminokwasy – L-metioninę, L-karnitynę i taurynę. Źródłem tłuszczu do produkcji mlek modyfikowanych na bazie soi są oleje roślinne, takie jak sojowy, słonecznikowy, palmowy, szafranowy, kokosowy, a węglowodanów – skrobia kukurydziana, polimery glukozy, skrobia tapioki lub sacharoza. Preparat sojowe nie zawierają laktozy i są wzbogacane w składniki mineralne. Są stosowane w szczególnych przypadkach w żywieniu niemowląt z galaktozemią, wrodzonym i wtórnym niedoborem laktazy, a także wybierane przez wegetarian.
Tabela 1. Podział preparatów zastępujących mleko kobiece stosowanych w żywieniu niemowląt oraz małych dzieci ze względu na rodzaj białka
| Typ preparatu | Rodzaj białka | Zastosowanie/wskazania medyczne |
| Mleka modyfikowane | zmodyfikowane ilościowo białko i jakościowo białka mleka krowiego w kierunku składu mleka kobiecego |
|
| Preparaty mlekozastępcze | ||
| Preparaty hipoalergiczne o nieznacznym stopniu hydrolizy białka (pHF) | częściowo zhydrolizowane frakcje białka mleka krowiego | profilaktyka alergii u dzieci, w których bliskiej rodzinie notowano występowanie alergii (obciążone alergią) |
| Preparaty o znacznym stopniu hydrolizy białka (eHF) |
|
|
| Mieszanki elementarne (AAF) |
|
|
pHF – ang. partially Hydrolysed Formula
eHF – ang. extensively Hydrolysed Formula
AAF – ang. Amino Acid Formula
Źródło: Weker H.: Mleka modyfikowane i inne preparaty zastępujące mleko kobiece w żywieniu niemowląt i małych dzieci w: Gawęcki J., Pikula J. [red.]: Produkty mleczne. Technologia i rola w żywieniu człowieka. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, 2018.
Od kiedy mleko krowie zamiast modyfikowanego?
Często zadawanym przez rodziców/opiekunów pytaniem jest, kiedy do diety dziecka można wprowadzić mleko krowie. Zgodnie z zaleceniami ekspertów w dziedzinie pediatrii mleko krowie nie powinno być głównym napojem w żywieniu dzieci w 1. roku życia. Zawiera ono mniej żelaza w stosunku do mleka modyfikowanego, co może sprzyjać ryzyku rozwoju niedokrwistości u dzieci. Dostarcza zbyt dużo białka i składników mineralnych, co może nadmiernie obciążać nerki. Wyniki badań wskazują też, że stosowanie w żywieniu najmłodszych dzieci niemodyfikowanego mleka krowiego może zwiększać ryzyko alergii na białka mleka krowiego. W II półroczu życia dziecka można stosować niewielkie ilości mleka krowiego do przygotowywania posiłków/pokarmów uzupełniających. Dzieciom powyżej 1 roku życia można podawać mleko krowie w ilości nie większej niż 500 ml. Nie zaleca się stosowania mleka o obniżonej zawartości tłuszczu.
Wprowadzanie do diety niemowląt innych zamienników pokarmu kobiecego niż preparat do początkowego i dalszego żywienia niemowląt, takich jak: mleko owcze, ośle, wielbłądzie, czy też napojów roślinnych (np. napoje sojowe, jaglane, orkiszowe, owsiane, gryczane, migdałowe, kokosowe) może wiązać się z dużym ryzykiem wystąpienia niepożądanych następstw. Skład tych produktów znacznie różni się od zapotrzebowania organizmu małego dziecka. U dzieci starszych, młodzieży i osób dorosłych napoje roślinne mogą być wykorzystywane w żywieniu, np. w dietach eliminacyjnych (bezmlecznej, wegetariańskiej). W takich przypadkach należy wybierać napoje wzbogacane w wapń, witaminę D i witaminę B12.
Kiedy odstawić mleko modyfikowane?
Choć nie ma górnej granicy wiekowej określającej, kiedy należałoby odstawić mleko modyfikowane, na ogół zaleca się jego podawanie dzieciom do ok. 3. roku życia, choć nie ma przeszkód, aby spożywały je również później. Po ukończeniu 1. roku życia można zacząć wprowadzać do jadłospisu mleko krowie zamiast modyfikowanego. Warto jednak robić to stopniowo, mając na uwadze zarówno upodobania dziecka, jak i jego zapotrzebowanie na składniki odżywcze (ew. niedobory). W ten sposób mleko krowie z czasem w naturalny sposób zastąpi gotowe mieszanki mleczne w diecie dziecka.
Mleko modyfikowane: jak przygotowywać i przechowywać?
Mleko modyfikowane powinno być przygotowywane do spożycia zawsze zgodnie z zaleceniami producenta umieszczonymi na etykiecie produktu. W przypadku korzystania z produktu w postaci proszku świeżą porcję mleka należy przygotowywać bezpośrednio przed każdym karmieniem. Mleko niezjedzone przez dziecko należy wyrzucić. Nie można go przechowywać i wykorzystywać przy kolejnym karmieniu. Przygotowanego mleka nie powinno się przechowywać w pogrzewaczach lub termosach. Można natomiast przechować podgrzaną wodę, do której należy dodać proszek mleczny bezpośrednio przed karmieniem.
