Atopowe zapalenie skóry: skąd się bierze, co wywołuje stan zapalny? Przyczyny, objawy, pielęgnacja.
Atopowe zapalenie skóry (w skrócie AZS) to dziedziczna choroba zapalna, której objawy dotyczą zarówno dzieci jak i dorosłych. Znana jest także pod nazwą wyprysk atopowy lub egzema. Pierwsze symptomy atopowego zapalenia skóry u dzieci możemy zauważyć przez pierwsze 5 lat życia, a choroba może pojawić się nawet u niemowląt.
Można powiedzieć, że AZS jest już chorobą cywilizacyjną — zachorowalność na atopowe zapalenie skóry jest największa w krajach wysoko rozwiniętych i stale rośnie. Z tego artykułu dowiesz się, skąd się bierze atopowe zapalenie skóry, czy można wskazać jego przyczyny? Jakie są kluczowe objawy, co na AZS naprawdę działa: czy mokre opatrunki i wazelina to dobre metody pielęgnacji skóry w okresie zaostrzenia choroby?
Skąd się bierze atopowe zapalenie skóry: przyczyny choroby
Atopowe Zapalenie Skóry to przede wszystkim „wróg dzieciństwa”, dotykający 10–20% małych pacjentów, przy czym choroba ta w większości przypadków (60–90%) ustępuje przed osiągnięciem pełnoletniości. Mimo to, w populacji dorosłych AZS nadal jest obecne, występując u 2,1–4,9% osób [1]. Co ciekawe, u około 1/4 dorosłych pacjentów zmagających się z AZS, objawy pojawiają się jako zupełnie nowy problem zdrowotny (czyli pacjent nie chorował na tę dolegliwość w dzieciństwie, a pierwsze symptomy wystąpiły dopiero w późniejszym okresie życia).
Skąd się bierze atopowe zapalenie skóry, od czego — od zaistnienia jakich czynników, uzależnione jest zachorowanie na tę przewlekłą chorobę?
Przyczyny AZS
Zamiast jednej, prostej przyczyny atopowego zapalenia skóry, zazwyczaj mamy do czynienia ze złożonymi interakcjami między kilkoma czynnikami, które wspólnie tworzą ,,błędne koło zapalenia”. Wyobraź sobie, że skóra Twojego dziecka to mur obronny. W AZS ten mur jest dziurawy, a mechanizmy obronne działają zbyt agresywnie. Skąd się bierze AZS, od czego?
Eksperci wskazują na cztery główne przyczyny — grupy zaburzeń, które wzajemnie się nakładają:
🔹 Defekt bariery naskórkowej (czyli wspomniany ,,dziurawy mur skóry”): To kluczowy element i główna przyczyna problemów skórnych. U pacjentów z AZS bariera naskórkowa jest wadliwa. Oznacza to, że naskórek nie jest w stanie odpowiednio chronić organizmu przed czynnikami zewnętrznymi, ani utrzymać właściwego nawilżenia. Kiedy ten „płaszcz lipidowy” jest uszkodzony, łatwo dochodzi do utraty wody i wnikania substancji drażniących oraz alergenów.
🔹 Zaburzenia genetyczne: Wrażliwość na AZS jest często dziedziczona. Wrodzone predyspozycje genetyczne wpływają na strukturę i funkcję skóry.
🔹 Zaburzenia immunologiczne (zbyt agresywny system alarmowy): U pacjentów z AZS układ odpornościowy wykazuje nieprawidłową aktywność, zwłaszcza układu Th2-komórkowego. To prowadzi do nadmiernej produkcji cytokin prozapalnych (takich jak IL-4 i IL-13), które napędzają uciążliwe objawy: stan zapalny i świąd.
🔹 Zaburzenia mikrobiologiczne: Chodzi tu o zaburzenia flory bakteryjnej skóry, czyli mikrobiomu. Pacjenci z AZS są szczególnie narażeni na kolonizację (zasiedlenie) lub infekcję patogenem, najczęściej gronkowcem złocistym (Staphylococcus aureus).
Inne przyczyny? Na rozwój i przebieg AZS mają wpływ liczne czynniki środowiskowe i osobnicze, które powodują zaostrzenia stanu zapalnego i objawów choroby.
Już wiesz skąd się bierze atopowe zapalenie skóry, oraz że etiologia tej choroby często jest złożona. Warto jednak wiedzieć, że choroba przebiega z okresami zaostrzeń i remisji (wyciszenia objawów) przez kilka lat i w znacznej części przypadków ustępuje, gdy dziecko wchodzi w okres dojrzewania.
Od czego objawy AZS? Czy alergia pokarmowa lub wziewna mogą zaostrzać atopowe zapalenie skóry?
Odpowiedź jest jednoznaczna: tak, zarówno alergie pokarmowe, jak i wziewne stanowią najczęstsze czynniki zaostrzające atopowe zapalenie skóry (AZS), co ma kluczowe znaczenie w prowadzeniu terapii i niwelowaniu uciążliwych objawów.
Ekspert radzi
AZS bywa często porównywane do „marszu atopowego”, ponieważ jest pierwszym krokiem w rozwoju innych chorób alergicznych, takich jak alergiczny nieżyt nosa czy astma oskrzelowa. W tym skomplikowanym procesie układ odpornościowy pacjenta staje się nadwrażliwy – a reakcja ta objawia się na skórze.
Przyczyny AZS: alergeny pokarmowe i ich związek z chorobą
Alergeny pokarmowe najsilniej manifestują swój wpływ na stan skóry u małych dzieci i niemowląt. Jednak gdy zastanawiamy się, skąd się bierze atopowe zapalenie skóry i zaostrzenie stanu zapalnego, musimy mieć świadomość, że wiek pacjenta ma w kontekście alergenów duże znaczenie:
🔹 Niemowlęta i małe dzieci (do 5. roku życia):
U około 20–40% najmłodszych pacjentów z AZS diagnozuje się współistniejącą alergię pokarmową [1,2]. Badania kliniczne dowodzą, że u około 50% z nich zaostrzenie zmian skórnych następuje po spożyciu alergizujących pokarmów. Najczęściej są to białka mleka krowiego i białka jaja kurzego (tzw. klasyczne alergeny pokarmowe), a także ryby, orzeszki ziemne, soja i pszenica [1].
🔹 Dzieci starsze, młodzież i dorośli:
W tej grupie wiekowej reakcje na klasyczne alergeny pokarmowe są rzadsze. Zaostrzenia są tu często efektem „alergicznej reakcji krzyżowej”, spowodowanej jednoczesnym uczuleniem na alergeny pyłków roślinnych (wziewne) i konkretne pokarmy.
Jeśli związek między nadwrażliwością pokarmową a AZS zostanie potwierdzony klinicznie, wskazane jest czasowe zastosowanie diety eliminacyjnej, najlepiej w konsultacji z lekarzem i doświadczonym dietetykiem.
Od czego bierze się AZS? Alergia wziewna: Główny wróg dorosłych
O ile małe dzieci reagują głównie na pokarmy, o tyle u dzieci starszych i dorosłych to alergeny powietrznopochodne są uznawane za najczęstszą przyczynę nasilenia objawów atopowego zapalenia skóry. Skóra osób z AZS, które mają skłonność do reakcji alergicznych (IgE-zależnych), jest bardzo wrażliwa na czynniki unoszące się w powietrzu. Od czego dokładnie, od jakich czynników wziewnych zaostrza się stan zapalny skóry?
Do alergenów tych zaliczamy:
- Roztocza kurzu domowego
- Pyłki roślin
- Sierść zwierząt
- Pleśnie
- Karaluchy i ludzki naskórek
Gdy znasz już przyczyny zaostrzenia stanu zapalnego w AZS, być może zastanawiasz się teraz, co dalej, jak pomóc dziecku?
Ekspert radzi
Unikanie kontaktu z określonymi alergenami jest niezbędne w leczeniu AZS. U pacjentów, u których leczenie miejscowe nie przynosi wystarczającej poprawy, a uczulenie na alergeny wziewne jest potwierdzone badaniami, lekarz może zalecić alergenową immunoterapię swoistą (SIT). Najlepiej udokumentowane efekty kliniczne SIT uzyskuje się u pacjentów uczulonych na roztocze kurzu domowego i pyłki roślin.
Podsumowując: AZS jest chorobą o przebiegu nawrotowym. Aby skutecznie kontrolować objawy, konieczna jest ścisła współpraca z lekarzem i unikanie zidentyfikowanych czynników zaostrzających, które u poszczególnych pacjentów mogą być zarówno pokarmowe, jak i wziewne.
AZS: objawy u niemowląt i starszych dzieci
Głównymi objawami AZS są nasilony i uporczywy świąd oraz suchość i szorstkość skóry pozbawionej płaszcza hydrolipidowego.
Ekspert radzi
U niemowląt od 3. miesiąca życia i dzieci do 3 lat objawy, w postaci zmian rumieniowych, tzw. wyprysku atopowego, występują najczęściej na policzkach, owłosionej skórze głowy, tułowiu i kończynach (głównie po stronie wyprostnej). Co ciekawe, atopowe zapalenie skóry u niemowląt zwykle nie dotyka okolic skóry pod pieluszką. U dzieci starszych zmiany skórne zajmują zazwyczaj wewnętrzną stronę zgięć łokci i kolan, szyję, nadgarstki, stawy skokowe, okolice ust i oczu.
Ciągłe swędzenie skóry zmusza dziecko do drapania się, co prowadzi do nasilenia stanu zapalnego i zakażeń bakteryjnych, głównie wywołanego przez bakterie gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus), czego efektem są zmiany skórne w postaci strupów i sączących zmian.
Już wiesz, skąd się bierze atopowe zapalenie skóry i jakie daje objawy, jednak w związku z trudnościami diagnostycznymi i różnicowaniem chorób skóry u dzieci, zachęcamy do przeczytania naszego artykułu o objawach łojotokowego zapalenia skóry.
Pielęgnacja skóry atopowej: co na AZS? Czy wazelina i mokre opatrunki to dobry pomysł?
Właściwa pielęgnacja skóry atopowej, to nie dodatek do terapii, ale filar leczenia, konieczny w codzienności chorego pacjenta. Przyjrzyjmy się dwóm fundamentalnym metodom wspierania skóry w przebiegu AZS.
Co na atopowe zapalenie skóry? Emolienty jako podstawa pielęgnacji
Emolienty to podstawa pielęgnacji każdego pacjenta z AZS. Choć klasyczna wazelina, jako jeden z najtłustszych składników, nie jest jedynym rozwiązaniem, świetnie ilustruje cel emolientów – natłuszczanie i uszczelnianie.
Dlaczego emolienty są kluczowe + czym zastąpić klasyczną wazelinę?
🔹 Odbudowa bariery lipidowej (działanie pasywne i aktywne):
Emolienty, szczególnie te aktywne (zawierające fizjologiczne tłuszcze, takie jak ceramidy, cholesterol i wolne kwasy tłuszczowe), mają za zadanie rekonstruować płaszcz lipidowy skóry. W pielęgnacji skóry atopowej dziecka klasyczną wazelinę (syntetyczny emolient), można zastąpić przyjaznymi skórze, naturalnymi i aktywnymi emolientami — w innym naszym artykule przeczytasz więcej na temat emolientów.
🔹 Redukcja świądu i zapalenia:
Natłuszczanie suchej skóry znacząco zmniejsza świąd i wspiera łagodzenie stanu zapalnego. Przywracają też prawidłowe nawodnienie naskórka.
🔹 Efekt oszczędzający steroidy (Steroid Sparing Effects):
Regularna i systematyczna aplikacja emolientów (zalecana 3–4 razy dziennie) pomaga utrzymać skórę w lepszej kondycji, co zmniejsza konieczność i częstotliwość stosowania miejscowych glikokortykosteroidów (mGKS).
Pamiętajmy, że trwałą poprawę czynności bariery naskórkowej uzyskujemy dopiero po 2–4 tygodniach systematycznego stosowania emolientów. W tym artykule znajdziesz więcej informacji na temat tego, co na AZS sprawdza się najlepiej – kosmetyki w pielęgnacji skóry z AZS.
Rekomendowane produkty
Specjalista farmakolog, Główny ekspert w zakresie opiniowania kosmetyków, wyrobów medycznych, środków do prania i płukania oraz produktów biobójczych, Instytut Matki i Dziecka
Pielęgnacja skóry atopowej: Czy i kiedy mokre opatrunki (Wet-Wrap Treatment) mają sens?
Mokre opatrunki (WWT) to intensywna, krótkotrwała terapia ratunkowa, stosowana w sytuacjach kryzysowych, a nie w codziennej pielęgnacji skóry atopowej. Jak działają mokre opatrunki i kiedy są stosowane?
- Dla kogo:
Metoda ta jest zalecana przede wszystkim u dzieci w wieku od 6 miesięcy do 10 lat z ciężkim AZS (gdy wskaźnik SCORAD przekracza 50).
- Procedura:
Terapia polega na zastosowaniu dwóch warstw: mokrego opatrunku nasączonego emolientem (lub mGKS w przypadku silnego zaostrzenia) i na wierzch suchej warstwy. Jest to metoda prowadzona przez 3–14 dni pod ścisłą kontrolą lekarską.
- Kluczowe Korzyści:
Mokre opatrunki wywołują spektakularnie dobry efekt terapeutyczny (obserwowany już po tygodniu). Działają chłodząco, przeciwzapalnie i przeciwświądowo. Dodatkowo, tworzą barierę mechaniczną chroniącą dziecko przed nieświadomym drapaniem.
Ekspert radzi
Należy zachować ostrożność, ponieważ stosowanie mGKS pod okluzją (mokrym opatrunkiem) nasila wchłanianie leku, co w przypadku długotrwałej terapii może wiązać się ze zwiększonym ryzykiem działań niepożądanych, np. supresji nadnerczy.
Podsumowując, temat ,,Co na atopowe zapalenie skóry”: emolienty to codzienne zbrojenie dla bariery skórnej, natomiast mokre opatrunki to „awaryjny zestaw pierwszej pomocy” dla ciężkich i opornych na leczenie zaostrzeń objawów AZS.
Bibliografia:
- Nowicki R.J., Trzeciak M., Rudnicka L. i wsp., Leki biologiczne w terapii atopowego zapalenia skóry – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, Polskiego Towarzystwa Alergologicznego, Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego oraz Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej, „Alergologia Polska – Polish Journal of Allergology”, 2020, tom 7, s. 171–179
- Nowicki R., Trzeciak M., Wilkowska A. i wsp., Atopowe zapalenie skóry – aktualne wytyczne terapeutyczne. Stanowisko ekspertów Sekcji Dermatologicznej Polskiego Towarzystwa Alergologicznego i Sekcji Alergologicznej Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, „Postępy Dermatologii i Alergologii” (Postep Derm Alergol), 2015, XXXII (4)
Autor
