Foliany i kwas foliowy w ciąży

Na co ma wpływ kwas foliowy w ciąży? Jakie mogą być skutki jego niedoboru dla dziecka i przyszłej mamy? Dlaczego należy również zadbać o kwas foliowy przed ciążą?  Ile kwasu foliowego potrzeba w ciąży i co powoduje, że oprócz właściwej diety niezbędna jest suplementacja? Od czego zależy dawka kwasu foliowego w ciąży i na etapie jej planowania? Jakie preparaty zaleca się przy podwyższonym ryzyku niedoboru?  Jak długo można brać kwas foliowy i do kiedy go zażywać, spodziewając się dziecka? Czy przyjmując kwas foliowy w ciąży, można go przedawkować? Kiedy nadmiar kwasu foliowego w ciąży bywa szkodliwy? Nasz poradnik pomoże Ci rozwiać wszystkie wątpliwości na ten temat.

Wiele kobiet z dystansem podchodzi do problemu suplementacji diety, argumentując, że najzdrowsze jest stosowanie urozmaiconej, pełnowartościowej diety, zwłaszcza w okresie ciąży. Istnieje jednak grupa substancji, których organizm rozwijającego się zarodka, a później płodu potrzebuje w zwiększonej ilości, a dieta przyszłej matki dostarcza ich zaledwie w 50%. Chodzi o foliany i kwas foliowy. Zapewnienie ich właściwej podaży dotyczy nie tylko ciąży, czyli etapu już po zapłodnieniu – o ich poziom należy zadbać wcześniej. Poniżej wyjaśniamy nie tylko, dlaczego to takie ważne, ale przede wszystkim, ile kwasu foliowego w ciąży i przed ciążą potrzebuje organizm przyszłej mamy. Odpowiadamy również na pytanie, kiedy dawka powinna być zwiększona, do kiedy zażywać kwas foliowy w ciąży, a także czy można go przedawkować. 

Kwas foliowy i foliany: rola w organizmie

Nazwa „foliany” obejmuje liczną grupę związków zaliczanych do witamin z grupy B. Określane jako witamina B9, stanowią jeden z niezbędnych składników odżywczych. Kwas foliowy jest najbardziej utlenionym, stałym związkiem folianów.

Do czego organizm wykorzystuje foliany i kwas foliowy? Witamina B9 reguluje wzrost i funkcjonowanie komórek nerwowych. Usprawnia ponadto funkcjonowanie układu pokarmowego, pracę wątroby, żołądka i jelit, korzystnie wpływa na procesy krwiotwórcze, zapobiegając anemii, a także chroni przed powstawaniem nowotworów. Niedobór kwasu foliowego i folianów ma negatywny wpływ na nasz układ nerwowy, apetyt i samopoczucie. Wśród możliwych skutków niedoboru tych związków można wymienić poczucie zmęczenia, depresję, bezsenność, problemy z koncentracją, anemię, biegunkę i inne problemy trawienne, stany zapalne jamy ustnej, zaś u dzieci i młodzieży – zahamowanie wzrostu. 

Po co kwas foliowy w ciąży?

Badania naukowe wykazały, że foliany i kwas foliowy w ciąży mają ogromne znaczenie dla rozwoju zarodka, zwłaszcza na etapie wykształcania się układu nerwowego, a dokładniej powstawania i zamykania tzw. cewy nerwowej. Cewa nerwowa to zaczątek ośrodkowego układu nerwowego (na dalszych etapach formuje się z niej mózg i rdzeń kręgowy). 

Kwas foliowy w ciąży ogranicza występowanie u dziecka:

• wad serca i układu moczowego, 
• wad rozwoju kończyn, 
• rozszczepu warg i podniebienia.

U przyszłej matki odpowiednia dawka kwasu foliowego w ciąży chroni od  wystąpienia  tzw. stanu przedrzucawkowego, czyli wysokiego ciśnienia tętniczego połączonego z niewydolnością narządową. 

Kwas foliowy przed ciążą: jak długo?

Wymienione wady rozwojowe zarodka pojawiają się w pierwszym trymestrze – wrodzone wady cewy nerwowej mogą wystąpić na bardzo wczesnym etapie okresu prenatalnego, zwykle przed końcem pierwszego miesiąca ciąży.  Kwas foliowy przed ciążą warunkuje jej prawidłowy rozwój od samego początku – w kluczowym dla wykształcających się organów okresie. Dlatego bardzo ważne jest niedopuszczenie do niedoboru folianów i kwasu foliowego przed ciążą, w momencie jej planowania, a także po porodzie – w okresie karmienia piersią.

Aktualne dane wskazują, że do uzyskania odpowiedniego stężenia folianów w organizmie, wskazane jest, aby kobiety przyjmowały kwas foliowy przed ciążą przez okres 3 miesięcy (12 tygodni) poprzedzających zapłodnienie. 

Kwas foliowy przed ciążą i w ciąży: naturalne źródła

Foliany, czyli sole kwasu foliowego, znajdziemy przede wszystkim w zielonych warzywach, zwłaszcza liściastych (sałacie, szpinaku, brokułach, kapuście, szparagach, kalafiorze, brukselce). W mniejszej ilości związki te występują w innych warzywach i owocach (pomidorach, grochu, soczewicy, buraku, bananach, pomarańczach), zbożowych produktach pełnoziarnistych, nasionach  słonecznika, orzechach i nabiale (jajkach i serach). Jak widać, wiele składników zdrowej diety stanowi źródło folianów, jednak ich przyswajalność (wchłanialność z przewodu pokarmowego) jest ograniczona. Szacuje się, że nawet pełnowartościowa i urozmaicony sposób odżywiania pozwala pokryć zapotrzebowanie organizmu na kwas foliowy jedynie w 50%. 

Ile kwasu foliowego przyjmować przed ciążą?

Ze względu na zwiększone zapotrzebowanie i wspomniane ograniczenia przyswajania, przyszłym mamom zaleca się spożywanie produktów wzbogaconych o ten związek oraz uzupełnianie diety o preparaty kwasu foliowego, o udokumentowanym składzie, w dawce dobowej 400 mikrogramów  (0,4 mg/d). Praktyka pokazuje, że kobiety rozpoczynają suplementację w momencie planowania ciąży lub nierzadko dopiero wtedy, gdy się o niej dowiedzą. Tymczasem warto przyjmować taką dawkę kwasu foliowego przynajmniej na 4 tygodnie przed zapłodnieniem, a optymalnie 12 tygodni przed planowaną ciążą.

Dawka kwasu foliowego w ciąży

Odpowiedzi na pytanie, ile kwasu foliowego w ciąży przyjmować jako suplement, dostarczają  rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników. Zgodnie z aktualnymi wytycznymi PTGiP dzienna dawka kwasu foliowego w ciąży wynosi:

• 0,4-0,8 mg/d w I trymestrze ciąży (do 12. tygodnia);
• 0,6-0,8 mg/d w II i III trymestrze ciąży oraz w okresie karmienia.

Z powyższych zaleceń dowiadujemy się zatem nie tylko ile, ale również, do kiedy zażywać kwas foliowy w ciąży, przy czym wskazania te dotyczą ciężarnych bez obciążeń dodatkowymi czynnikami ryzyka. W zależności od ich występowania, dawka kwasu foliowego w ciąży może podlegać zwiększeniu, pod kontrolą lekarza prowadzącego.    

Ile kwasu foliowego w ciąży przy dodatkowym ryzyku?

Część przyszłych matek należy do grupy podwyższonego i wysokiego ryzyka niedoboru folianów, wad płodu i powikłań ciąży. Odmienny metabolizm kwasu foliowego powoduje u nich wzrost zapotrzebowania na ten związek.

Grupa podwyższonego ryzyka niedoboru folianów i wad płodu, oprócz pacjentek z mutacją genu MTHFR, gorzej metabolizujących kwas foliowy, obejmuje kobiety:

• chore przed ciążą na cukrzycę typu I lub II;
• przyjmujące niektóre leki – m.in. przeciwpadaczkowe, cholestyraminę, metforminę (często przyjmowaną w insulinooporności towarzyszącej zespołowi policystycznych jajników), sulfadiazynę; 
• stosujące używki (papierosy, alkohol czy narkotyki);
• z niewydolnością nerek lub wątroby, chorobami układu pokarmowego – takimi, jak choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, celiakia; 
• otyłe (wskaźnik BMI powyżej 30) oraz po operacjach bariatrycznych. 

Ile kwasu foliowego w ciąży powinny przyjmować pacjentki z wymienionymi schorzeniami? Dziennie zaleca im się dawkę 0,8 mg/d. 

Jaki kwas foliowy w ciąży przyjmować?

Kwas foliowy, dostarczany w produktach naturalnych z pożywieniem lub w postaci suplementów, musi przejść wiele reakcji, aby zyskać postać aktywną. Na rynku dostępne są formy aktywnych folianów, takie jak sól wapniowa – folian III generacji oraz sól glukozaminowa – folian IV generacji. Pojawiły się również preparaty z metafoliną, zalecane szczególnie pacjentkom z mutacją genu MTHFR. W grupach podwyższonego ryzyka rekomenduje się w ramach suplementacji stosowanie – choćby częściowo – aktywnej formy kwasu foliowego.

Ponadto badania wykazały, że „kuzynka” folianów – witamina B12 – poprawia wchłanialność kwasu foliowego, dlatego wskazane są preparaty wzbogacone dodatkowo w tę witaminę B12. 

Kwas foliowy w ciąży: do kiedy zażywać?

Zdarza się, że pacjentki nadal nie mają pewności, jak długo można brać kwas foliowy w ciąży. Polskie wytycznie dotychczas sugerowały suplementację w I i II trymestrze, a następnie już  w okresie karmienia. Jednak również w III trymestrze ciąży kwas foliowy odgrywa ważną rolę  w mechanizmach podziału szybko rosnących komórek płodu (między innymi szpiku kostnego). Ewentualne wątpliwości w kwestii, do kiedy zażywać kwas foliowy w ciąży, warto wyjaśnić z lekarzem prowadzącym ciążę, zaś po porodzie można skonsultować to również z pediatrą. 

Czy można przedawkować kwas foliowy w ciąży?

Obawy przyszłych mam mogą dotyczyć zarówno możliwego niedoboru, jak i nadmiaru kwasu foliowego w ciąży. Niebezpieczeństwo przedawkowania jest znikome z uwagi na to, że związek ten jest rozpuszczalny w wodzie i organizm wydala jego nadwyżki wraz z moczem. Nie znaczy to jednak, że ilość przyjmowanego w postaci suplementów kwasu foliowego można dowolnie zwiększać. Suplementacja powinna uwzględniać omówione wyżej rekomendacje oraz być prowadzona w porozumieniu z lekarzem. 

Nadmiar kwasu foliowego w ciąży

Dlaczego przyjmowanie kwasu foliowego w bardzo dużych dawkach, czyli do 4 mg dziennie, dotyczy grup wysokiego ryzyka i jest zalecane tylko w pierwszych 12 tygodniach ciąży? Dłuższe stosowanie takiej dawki może bowiem okazać się szkodliwe dla płodu. Dotychczasowe badania wykazały prawdopodobny wpływ wysokiego stężenia kwasu foliowego w bardziej zaawansowanej ciąży na wzrost ryzyka insulinooporności u dzieci oraz występowania u nich zaburzeń ze spektrum autyzmu (jest to przedmiotem dalszych badań). 

Przyszłej mamie, która zaopatrzy się w dobrany do swoich potrzeb preparat o potwierdzonym działaniu i będzie przyjmować go w odpowiednim czasie i zalecanych ilościach, nadmiar kwasu foliowego w ciąży raczej nie grozi.

Autorzy: Zespół ePozytywnaOpinia.pl we współpracy z Marzeną Jurczak-Czaplicką – dr n. med., ginekolożką-położniczką oraz perinatolożką, zastępczyni kierownika Kliniki Położnictwa i Ginekologii w Instytucie Matki i Dziecka.

Piśmiennictwo:

Rekomendacje PTGiP dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych, 2020.