Moje dziecko idzie do szkoły: nie tylko plecak ma znaczenie

Wejście dziecka w wiek szkolny wiąże się z wieloma wyzwaniami. W głowie rodzica zaczyna pojawiać się wizja małego ucznia z plecakiem. Odpowiednie przygotowanie, czy przemeblowanie pokoju dziecka, pełne wyposażenie w niezbędne książki, przybory i pomoce szkolne, a także zaplanowanie dodatkowych zajęć edukacyjnych, zaprząta głowy rodziców pierwszoklasistów, jeszcze przed początkiem roku szkolnego.

Często pierwsza myśl to dobór biurka, krzesła, odpowiedniego do nauki oświetlenia, stworzenia miejsca przyjaznego nauce. Na drugi plan schodzą dylematy typu postawa dziecka a plecak.

Prawidłowy rozwój fizyczny dziecka: nie zapominajmy o najważniejszym 

Z artykułów dostępnych w prasie i internecie, dowiemy się jak w najlepszy sposób przygotować stanowisko pracy ucznia w domu. Trafimy także na gotowe listy rzeczy do spakowania do plecaka. Tak, aby miał optymalny ciężar, a jednak zawierał wszystkie niezbędne rzeczy. Odnajdziemy również rankingi zajęć dodatkowych, które będą rozwijać dziecko wielopłaszczyznowo.

Liczne publikacje podpowiadają również, jaki powinien być prawidłowy rozwój fizyczny dziecka w wieku wczesnoszkolnym. Tak, aby rodzic mógł jak najszybciej wychwycić wszelkie pojawiające się nieprawidłowości. Do takich zagadnień zalicza się np. rozwój dziecka a plecak. Jednak, czy to wystarczy, aby odpowiednio przygotować dziecko do pójścia do szkoły? Czy tylko ten przysłowiowy plecak ma znaczenie? W poniższym tekście skupimy się głównie na dysfunkcjach oraz zaburzeniach mających wpływ na prawidłową postawę ciała i prawidłowy rozwój fizyczny dziecka.

Uczeń z plecakiem idzie do szkoły: jak przygotować dziecko?

Wkroczenie dziecka w wiek szkolny jest niczym podjęcie pracy przez osobę dorosłą. Nowy pracownik musi dopełnić wielu formalności, okazać się niezbędnymi kwalifikacjami, a także przejść przez badania lekarskie. W przypadku dziecka, formalnościami zajmują się rodzice. Kwalifikacje, to ocena gotowości szkolnej, przygotowywana przez wcześniejszą placówkę edukacyjną dziecka.

A co z badaniami? Może warto przeprowadzić profilaktykę zdrowia dziecka, aby podejmując naukę i zmieniając tryb swojego dotychczasowego funkcjonowania,  świeżo upieczony uczeń z plecakiem, wkroczył w pełni zdrowia psychofizycznego, w ten nowy okres swojego życia. A ewentualne deficyty, wady czy nieprawidłowości w rozwoju zostały jak najszybciej dostrzeżone i zakwalifikowane do odpowiednich terapii.

Badania profilaktyczne

Dzieci, przed pójściem do szkoły,, całościowo badane są w czasie bilansu sześciolatka. Czasem zdarza się, że lekarz pediatra prosi rodziców o zaświadczenie od innych specjalistów (np. ortopedy, fizjoterapeuty, okulisty czy laryngologa) o stanie zdrowia małego pacjenta. Niejednokrotnie taki „przymus” prowadzi rodziców z dzieckiem na pierwsze badania profilaktyczne. Ich wyniki pozwalają ocenić stan zdrowia dziecka oraz zdiagnozować problemy rozwojowe, czy deficyty. Rodzicom natomiast pomagają podjąć wczesną interwencję i zaplanować odpowiednie działania terapeutyczne jeśli są one niezbędne.

Szczegółowe badania profilaktyczne, u dzieci w każdym wieku, powinny być przeprowadzane za każdym razem, gdy rodzic wychwyci nawet najmniejsze nieprawidłowości, czy niefizjologiczne zmiany w rozwoju własnego dziecka.

Oczywiście, część problemów z:

• postawą ciała;
• wzrokiem; 
• czy słuchem dziecka 

ujawnia się dopiero w czasie podjętej nauki szkolnej, jednak niektóre z nich można wcześniej zidentyfikować.

Czym jest dojrzałość szkolna? 

Zgodnie z definicją S. Szuman, dojrzałość szkolna to osiągnięcie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwym i podatnym na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej szkoły podstawowej. To także moment równowagi między wymaganiami szkoły, a możliwościami rozwojowymi dziecka.

Ocena taka dotyczy dojrzałości:

• fizycznej ( rozwój fizyczny, somatyczny i motoryczny);
• społeczno-emocjonalnej;
• umysłowej (poznawcza);
• do nauki czytania i pisania;
• do uczenia się matematyki.

Nauczyciel, przeprowadzający diagnozę dojrzałości szkolnej, może poczynić pewne spostrzeżenia na temat dojrzałości fizycznej (wzrost, ciężar ciała, właściwy rozwój kośćca i muskulatury, odpowiednia sprawność motoryczna, prawidłowo funkcjonujące zmysły), jednak nie pełni on głównej roli w ocenie tego obszaru.

Jeżeli rodzic dostanie informację o nieprawidłowościach w zakresie dojrzałości fizycznej dziecka lub sam dostrzega pewne deficyty, chociażby problem typu nieodpowiednia postawa dziecka a plecak, powinien jak najszybciej udać się z dzieckiem na całościową diagnozę fizjoterapeutyczną.

Co powinno zaniepokoić rodzica? 

Są to m.in. szybka męczliwość dziecka w czasie podejmowania wysiłku fizycznego lub niechęć do jego podejmowania, nieprawidłowy chód i bieg z zarzucaniem podudzi, szuraniem lub przywodzeniem stóp, potykanie się, częste zmiany pozycji w czasie siadu (wiercenie się), jak i w pozycji stojącej, brak możliwości utrzymania jednej pozycji ciała w określonym czasie, szukanie oparcia w czasie stania, garbienie się, asymetria ustawienia różnych elementów ciała dziecka (barki, miednica, klatka piersiowa), pogłębiająca problemy nieprawidłowa postawa dziecka a plecak, postawa niedbała w czasie stania, chodu czy siedzenia, wcześniejsze problemy z napięciem mięśniowym.

Ocena postawy ciała dziecka 

W czasie wizyty diagnostycznej fizjoterapeuta przeprowadzi dokładny wywiad, obejmujący rozwój dziecka od okresu prenatalnego oraz za pomocą odpowiednio dobranych skal i testów oceni m.in.:

• postawę ciała dziecka we wszystkich płaszczyznach,
• napięcie mięśniowe,
• prawidłową ruchomość w stawach i długość mięśni,
• lokomocję,
• koordynację i równowagę.

W zakresie oceny postawy ciała fizjoterapeuta zbada postawę statyczną i dynamiczną dziecka:

• ustawienie głowy, barków oraz łopatek
• asymetrię tułowia ( ustawienie barków, łopatek, kątów talii oraz miednicy)
• pogłębienie lub spłaszczenie krzywizn fizjologicznych kręgosłupa (lordozy szyjnej, kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej)
• budowę klatki piersiowej
• boczne skrzywienia kręgosłupa
• ustawienie stawów kolanowych (koślawość lub szpotawość)
• ustawienie stawów skokowych
• stopień rotacji tułowia za pomocą skoliometru

Dodatkowo oceni ustawienie stóp (płaskostopie podłużne, poprzeczne, koślawość tyłostopia, bądź inne wady w obrębie stóp), określi długość kończyn dolnych oraz przeprowadzi analizę faz chodu oraz ruchomości miednicy.

Motoryka mała i duża u dziecka

Prawidłowa budowa i czynność układu kostno-stawowego i mięśniowego, kręgosłupa, tułowia i kończyn wpływa na poziom motoryki dużej i małej dziecka, stopień stabilizacji postawy czy umiejętność kontrolowania ciała w przestrzeni. To w sposób bezpośredni przekłada się na funkcjonowanie dziecka w szkole i efektywność przebiegu nauki szkolnej. Należy pamiętać, że kontrolując rozwój dziecka, dbamy o jego odpowiednią postawę, a to przekłada się np. na właściwe noszenie plecaka.

Motoryka duża to globalne ruchy ciała

Zalicza się do niej bieganie, skakanie, czołganie się, jazda na rowerze, pływanie, pokonywanie przeszkód, gry zespołowe oraz wszelkiego rodzaju zabawy równoważne, gdzie decydujące znaczenie ma koordynacja wzrokowo-ruchowa.

Ma ona ogromny wpływ na rozwój motoryki małej.

Mała motoryka to ruchy palców oraz dłoni

Jest ona w swoim zakresie o wiele mniejsza od motoryki dużej. Mimo to, wymaga znacznie więcej koncentracji i skupienia.

Zaburzenia koordynacji ruchowej lub ruchowo-wzrokowej mogą być powodem np. obniżonej sprawności grafomotorycznej. Dziecko nie może skoordynować pracy ręki i oka, co w konsekwencji prowadzi do nieprawidłowego kreślenia liter i wychodzenia poza liniaturę, nadmiernego ściskania długopisu, czy mocnego dociaskania go do kartki w czasie pisania. Powoduje to również nieprawidłowe ustawianie poszczególnych elementów ciała dziecka, a przez to utrwalanie nieprawidłowych nawyków posturalnych.

Obniżone napięcie mięśniowe i hipermobilność 

Dzieci, ze stwierdzoną hipermobilnością, czy obniżonym napięciem mięśniowym mają trudność z siedzeniem w ławce – kręcą się, wiercą, często wstają, zmieniają swoją pozycję, nieświadomie przeszkadzając w prowadzeniu zajęć i otrzymując etykietkę niegrzecznych czy nadpobudliwych (ADHD). Nie mogą ustabilizować postawy w określonym czasie, a ruch pozwala im na zmniejszenie wydatku energetycznego,  potrzebnego do utrzymania pozycji stabilnej. Z czasem dzieci te trafiają na Diagnozę Integracji Sensorycznej w celu zdiagnozowania ich nadpobudliwości lub problemów z równowagą, a okazuje się, że dziecko ma między innymi obniżone napięcie mięśniowe w tzw. centrum (głównie tułów, obręcz barkowa, głowa).

Zaburzenia związane z rozkładem napięcia posturalnego, zarówno te o charakterze patologicznym, jak i te które mieszczą się w granicach szeroko pojętej normy są przyczyną:

• nieprawidłowych obciążeń w układzie ruchu dziecka;
• powstawania zmian czynnościowych i strukturalnych w obrębie stawów i mięśni np. skrzywienia kręgosłupa, asymetrii klatki piersiowej, przeprostów, koślawości w stawach łokciowych i kolanowych oraz struktur z nimi związanych.

Dziecko porusza się, czy siedzi nie tak jak powinno, ale tak jak pozwala mu na to stan mięśni.

Nieprawidłowa postawa dziecka a inne dysfunkcje 

Ocena postawy ciała dziecka dostarcza nam również wiele informacji na temat funkcjonowania pozostałych zmysłów czy narządów. Doświadczony fizjoterapeuta, z holistycznym podejściem do badanego dziecka, zwróci uwagę również na inne elementy w zachowaniu, czy postawie dziecka, które sugerować mogą dysfunkcje głębiej ukryte.

Nieprawidłowe ustawienie głowy i odcinka szyjnego kręgosłupa może wskazywać na problemy ze wzrokiem i słuchem, otwarta buzia na problemy logopedyczne, a wady stóp i kręgosłupa mogą korelować z wadą zgryzu. Oczywiście, dokładne diagnozy w tych zakresach powinny zostać przeprowadzone przez odpowiednich specjalistów.

Dysfunkcje dziecka a nauka w szkole

Wady wzroku

Jeżeli obserwując dziecko zauważamy mrużenie oczu, częste mruganie, przekrzywianie głowy, a w wywiadzie mamy informacje o bólach głowy i oczu, szybkiej męczliwości oczu w trakcie wysiłku wzrokowego – jest to sygnał do pogłębionej diagnostyki okulistycznej i optometrycznej. U okulisty  przeprowadzone zostanie badanie przesiewowe mające na celu wykrycie wad wzroku, a optometrysta zdiagnozuje wszelkie zaburzenia optyki oczu, złe skoordynowanie ruchu gałek ocznych a także poprowadzi rehabilitację układu wzrokowego.

Nierównowaga napięć wśród mięśni okoruchowych (odpowiedzialnych za poruszanie gałką oczną) może pogarszać wzrok co znacząco wpływa na postawę i wyniki w szkole. Głowa jest często ustawiona w protrakcji (wysunięciu) lub przekrzywiona co powoduje nieprawidłowe, kompensacyjne reakcje mięśniowe na niższych poziomach prowadząc do asymetii ciała. Przekrzywianie głowy prowadzić może do zaburzeń czynnościowych kręgosłupa, które z czasem zmienią się w strukturalne (boczne skrzywienia, skoliozy). Zaburzenia konwergencji (symetryczny, zbieżny ruch oczu do nosa) prowadzą do problemów z widzeniem przedmiotów znajdujących się blisko człowieka. Bardzo często ujawniają się na wczesnym etapie nauki szkolnej, a ich objawami są m.in.:

• wymagające większej ilości czasu, przepisywanie informacji z tablicy, bądź ekranu do zeszytu;
• dłuższe pisanie zdań;
• problemy z koncentracją;
• trudności ze zrozumieniem czytanego tekstu.

Problemy ze słuchem

Podobnie należy postąpić, jeżeli zaobserwujemy problemy ze słuchem, rozumieniem poleceń czy ogólnym rozproszeniem w trakcie badania (oczywiście należy to różnicować z zachowaniem się dziecka w nowym miejscu). Ustawienie głowy w skręcie, bądź częste jej przekręcanie i nadsłuchiwanie poleceń prowadzić może do zmian w obrębie całego narządu ruchu. W takim wypadku wizyta u laryngologa jest niezbędna.

Jednak czasem, pomimo prawidłowej budowy uszu oraz pracy układu słuchu, dochodzi do dysfunkcji w rozumieniu mowy i dziecko ma problemy ze sprawnym komunikowaniem się. Najczęściej trudności z przetwarzaniem słuchowym ujawniają się, kiedy nasz świeżo upieczony uczeń pojawia się z plecakiem w szkole, gdzie rosną wymagania stawiane zmysłowi słuchu polegające na długim utrzymaniu uwagi na tym, co mówi nauczyciel, na tle otaczających dziecko hałasów i innych zakłóceń.

Często dziecko zamyka się w sobie, “wyłącza się”, myślami jest gdzie indziej, sprawia wrażenie nieobecnego, ma problemy z nawiązaniem i utrzymaniem kontaktu z rówieśnikami. Zachowania te wpływają na obniżenie ogólnego poziomu aktywności dziecka, a przez to na kształtowanie się jego nieprawidłowej postawy .

Zaburzenia oddychania

Dokładnej ocenie powinien zostać poddany również tor oddechowy dziecka oraz praca klatki piersiowej. Zła postawa dziecka często przyczynia się do ustawienia głowy w protrakcji (wysunięciu) co prowadzi do zaburzeń oddychania, wpływa na nieprawidłowy rozwój układu artykulacyjnego oraz klatki piersiowej. Dzieci oddychające nieprawidłowym torem są zazwyczaj blade, mniejsze i szczuplejsze od rówieśników.

Dziecko, które oddycha ustami, ma trudności w nabieraniu powietrza nosem. Do jego organizmu zostaje dostarczona mniejsza ilość tlenu, co wiąże się także z niespokojnym snem, brakiem energii, niechęcią do zabawy czy zaburzeniami przemiany materii. Wysuszenie śluzówek w jamie ustnej jest m.in. powodem do częstych infekcji układu oddechowego.

Nieprawidłowe oddychanie ogranicza również prawidłowy rozwój szczęki i pracę stawów skroniowo – żuchwowych. Natomiast dysfunkcja tych stawów koreluje m.in. z ograniczeniem ruchu w odcinku szyjnym kręgosłupa. Otwarte usta i?brak zwarcia wargowego, oddychanie torem ustnym, ślinotok i?obniżone napięcie sensomotoryczne, brak prawidłowego napięcia mięśniowego w?obrębie twarzy i?szyi (Garliner 1982) powinny zostać zdiagnozowane i poprowadzone terapeutycznie przez logopedę.

Właściwy sposób oddychania to podstawa dla kształtowania się prawidłowego zgryzu oraz ładnego i proporcjonalnego wyglądu twarzy.

Odpowiednia diagnostyka: im wcześniej, tym lepiej

Pamiętajmy, że jako rodzice możemy podejmować też różne działania wychowawcze, które sprzyjają szybszemu dojrzewaniu zdolności i umiejętności dziecka, a redukować działania, które być może hamują osiąganie coraz większej sprawności i samodzielności.

Przygotowując naszego małego ucznia,  do pójścia do szkoły z plecakiem, należy zadbać o rozwój dziecka, a nie tylko o jego plecak, miejsce do pracy czy pomoce szkolne. Ważne jest aby zainwestować w profilaktykę zdrowia fizycznego i psychicznego dla pełniejszego czerpania radości z nauki szkolnej i relacji z rówieśnikami.