Jąkanie u dzieci: przyczyny i leczenie

Rozwój mowy jest procesem, który u każdego dziecka, mimo zarysowanych norm,  przebiega indywidualnie. Rodzice z niecierpliwością czekają na pierwsze słowa swoich pociech. Ich poprawne i płynne wypowiadanie, jest podstawowym czynnikiem pozwalającym dziecku nawiązywać pierwsze relacje z otoczeniem. Oczywiście, zwłaszcza w czasie, gdy mowa intensywnie się rozwija, mogą się pojawić różne trudności związane z komunikacją językową. Zalicza się do nich  niepłynność wypowiedzi.

Często, zwłaszcza w potocznym nazewnictwie, każda niepłynność pojawiająca się w mowie, określana jest terminem „jąkanie”. Tymczasem te zjawiska należy rozróżnić, gdyż nie każde „zacinanie się” jest nerwicą mowy i wymaga specjalnego leczenia.

Niepłynność mówienia

Niepłynność jest jedną z cech spontanicznego mówienia. Może ona wystąpić u każdego rozmówcy, zarówno małego jak i dorosłego. Widoczna jest szczególnie w stanach zdenerwowania lub zmęczenia. Objawia się ona powtarzaniem sylab, wyrazów, „zawieszaniu się” np. na przyimku.

Wyróżnione objawy niepłynności mówienia mogą wystąpić oddzielnie lub łącznie. W procesie rozwoju mowy dziecka najczęściej spotykamy się z tzw. rozwojową (fizjologiczną) niepłynnością mówienia.

Rozwojowa niepłynność mówienia: objawy

Rozwojowa niepłynność mówienia to zaburzenie swobodnego przechodzenia od jednego elementu wypowiedzi do drugiego oraz zakłócenia jej tempa i rytmu. Objawami takiej niepłynności jest:

• powtarzanie sylab (ma-ma-mama je obiad);
• przeciąganie głosek (mm…ama je obiad);
• pauzy (mama… je obiad);
• powtórzenia (mama je-je-je obiad);
• wtrącenia (mama je uuh obiad);
• blokowanie wyrazu (m.… ama je obiad).

Rozwój jąkania

Niekiedy jednak rozwojowa niepłynność mówienia może przekształcić się w jąkanie, które jest poważnym zaburzeniem w komunikacji. Przyjmuje się, że jąkanie jest nerwicą mowy wynikającą z nieprawidłowej pracy układów: artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego. Zazwyczaj towarzyszy mu wzmożone napięcie mięśniowe.

W około 90% (Z. Tarkowski) przypadkach jąkanie występuje przed ukończeniem 7-go roku życia i nieleczone może się intensywnie rozwijać. Jest to zaburzenie, które samo nie minie. Pierwsze objawy mogą się pojawić wcześniej nawet ok 3-4-go roku życia. Ich nasilenie zazwyczaj jest zmienne.

Jąkanie: przyczyny

Przyczyny jąkania nie są jednoznacznie określone. Wiadomo, jakie czynniki mogą wywołać takie zachowanie w mowie. U podłoża pierwszych objawów, mogą leżeć wydarzenia o silnym ładunku emocjonalnym, które przeżywa dziecko (narodziny rodzeństwa, pójście do przedszkola). Może pojawić się również jąkanie na tle nerwowym – kiedy na co dzień prawidłowo mówiący maluch, zaczyna się jąkać na skutek silnego lęku, stresu. Do innych przyczyn zalicza się także czynniki organiczne, takie jak:

• uszkodzenie aparatu mowy, słuchu, uraz głowy;
• choroby układu oddechowego;
• choroby neurologiczne;
• opóźnienie rozwoju mowy.

Jąkanie może również pojawić się u dziecka, u którego wystąpiły komplikacje okołoporodowe.

Jąkanie: objawy

Objawy jąkania są podobne do objawów rozwojowej niepłynności, z tym, że częściej towarzyszą im napięcia mięśniowe o różnym nasileniu. Mowie mogą towarzyszyć mimowolne ruchy mięśni twarzy (tzw. „tiki”), ruchy kończyn. W skrajnych przypadkach pojawia się również strach przed mówieniem, mocne blokady na poziomie artykulacji.

Jąkanie jest zjawiskiem patologicznym, które samo nie ustąpi. Może natomiast się pogłębiać. W przypadku dziecka jąkającego się wskazana jest szybka interwencja terapeutyczna. Leczenie jąkania opiera się głównie na terapii logopedycznej. Jeśli zachodzi konieczność jest ona wspierana przez psychologa.

Logopedyczna terapia jąkania u dzieci

Z uwagi na to, że jąkanie to zaburzenie koordynacji między oddychaniem, fonacją i artykulacją, warto wprowadzić ćwiczenia, które wspomagają prawidłowy przebieg tych procesów. Należą do nich ćwiczenia oddechowe, mające na celu wydłużanie fazy oddechowej. Stosuje się również ćwiczenia fonacyjne – artykulacyjne, które stymulują prawidłową pracę artykulatorów.

Jąkanie u 3-latka: ćwiczenia

Warto pamiętać, że u 3-latków, ćwiczenia logopedyczne powinny mieć formę zabawy. Wśród takich aktywności wymienia się:

• dmuchanie baniek;
• zdmuchiwanie papierków z powierzchni stołu;
• dmuchanie zawieszonych na nitce kulek z waty, bądź krążków papierowych;
• chuchanie na rączki albo lusterko;
• naśladowanie wypuszczanego powietrza z piłki (s…) lub sapiącej lokomotywy (puch, p).

W celu wydłużenia fazy wydechu można włączyć syczenie węża (sss…), naśladowanie muchy (bzzzz…), podczas których fonacja odbywa się na jednym wydechu.

Ćwiczenia dla dzieci starszych to na przykład: 

• gwizdanie na jednym tonie;
• wymawianie samogłosek w sposób wydłużony z otwartymi ustami i rozluźnioną żuchwą.

Ćwiczenia oddechowe powinno się prowadzić 2-3 razy dziennie przez ok 5 min. U pacjenta jąkającego się, potrzebne są również systematyczne ćwiczenia poprawiające pracę artykulatorów:

Ćwiczenia języka:

Wypychanie językiem policzków, wysuwanie luźnego języka na brodę, tworzenie z języka rurki, łyżeczki.

Ćwiczenia warg:

Parskanie, cmokanie, szerokie uśmiechy, balonik.

U pacjentów starszych włącza się również ćwiczenia poprawiające rytmikę mowy, mówienie szeptem, śpiew. Wprowadza się także różne techniki relaksacyjne.

Terapia a najbliższe otoczenie

Pewnym wsparciem dla rodziców dzieci jąkających się są porady i dzielenie się sposobami na jąkanie, które można znaleźć w Internecie, na różnych grupach społecznościowych. Należy jednak pamiętać, że w kwestii jak wyleczyć jąkanie, forum może nie być wystarczającym, a przede wszystkim kompetentnym źródłem informacji. W przypadku, kiedy mamy wątpliwości, co do przebiegu płynności mowy naszego malucha, warto udać się po poradę do specjalisty: logopedy (balbutologopedy) lub psychologa.

Źródła:

Lichocka E.J.: Profilaktyka jąkania i niepłynności mówienia, Harmonia, Gdańsk 2008;
Chęciek M.: Jąkanie: diagnoza, terapia, program, Impuls, Kraków 2010