Zaburzenia artykulacyjne u dzieci

Artykulacja to sposób wypowiadania głosek. Żeby wszystkie dźwięki mowy brzmiały prawidłowo, czysto i wyraźnie, potrzebna jest skoordynowana praca trzech układów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego. Układ oddechowy wytwarza strumień powietrza potrzebny do powstania dźwięku. Powietrze przechodzi przez układ fonacyjny: krtań, struktury leżące powyżej szpary głośni (rezonatory), nabiera odpowiedniej siły oraz barwy i przekształca się w dźwięk. Głoska powstaje dopiero na skutek ruchów języka, warg, podniebienia miękkiego, policzków oraz ruchów żuchwy.

Te narządy (zwane artykulacyjnymi) a przede wszystkim ich skoordynowana praca, mają decydujący wpływ na sposób wypowiadania głosek, wyrazów i całych zdań. Szybkość ruchów artykulacyjnych oraz elastyczność mięśni zaangażowanych w artykulację są podstawowym warunkiem prawidłowego przebiegu tego procesu. Zapraszamy do lektury artykułu, w którym przedstawimy co to jest artykulacja mowy oraz jak zadbać o poprawność artykulacyjną u dziecka.

Co to jest i jak rozwija się artykulacja mowy?

Artykulacja mowy rozwija się stopniowo i jest funkcją wtórną w stosunku do czynności biologicznych jak oddychanie, gryzienie, połykanie. Pierwsze miesiące życia maluszka to czas, kiedy narządy mowy przygotowują się do tej trudnej czynności, jaką jest wypowiadanie dźwięków mowy. Ponieważ te same narządy, które odpowiadają za przyjmowanie pokarmu (język, wargi, podniebienie) są również tymi, które biorą udział w mówieniu, ważne jest to, jak maluch radzi sobie z jedzeniem.

Warto pamiętać, że ssanie piersi, w późniejszym etapie gryzienie, żucie, picie z otwartego kubeczka to pierwsze ćwiczenia narządów artykulacyjnych. Również pierwsze wokalizacje, które wraz z rozwojem będą przybierać formę gaworzenia to istotne wprawki przedartykulacyjne, które przygotowują narządy mowy do wypowiadania coraz trudniejszych głosek.

Rozwój mowy u dziecka

Drugi rok życia

W drugim roku życia dziecka pojawiają się pierwsze słowa, maluch bawi się swoimi wokalizacjami. Między drugim i trzecim rokiem życia, dziecko posługuje się prostymi zdaniami. Popełnia błędy gramatyczne, omija trudniejsze połączenia spółgłoskowe. Często nie słychać również wyraźnych końcówek wypowiedzi. Przyczyną tego jest jeszcze brak szybkości i dokładności ruchów narządów artykulacyjnych: języka, warg.

Trzeci rok życia

Pod koniec trzeciego roku rozpoczyna się tzw. okres swoistej mowy dziecięcej i trwa do momentu rozpoczęcia nauki szkolnej. Na początku tego etapu zdarza się jeszcze przestawianie sylab (”komolotywa” zamiast lokomotywa) wypowiadanie słów w formie uproszczonej (np. „dziecinka” zamiast dziewczynka).  Jest to czas, kiedy artykulatory przygotowują się do wszelkich zawiłości artykulacyjnych.

Pod koniec tego okresu, dziecko powinno prawidłowo posługiwać się wszystkimi głoskami. Oczywiście dokładny moment pojawiania się konkretnej spółgłoski, czy samogłoski jest trudny do jednoznacznego określenia, co wynika z odchyleń rozwojowych u dzieci. U jednych dana głoska pojawi się wcześniej niż u innych i odwrotnie. Na tym etapie ważne jest jednak nie tylko to, ile głosek, słów dziecko wypowiada, ale również, czy wypowiada je poprawnie.

Pierwszymi nauczycielami poprawnej wymowy są rodzice i najbliższe otoczenie dziecka. To oni a w dalszej kolejności również wychowawcy w przedszkolu powinni zwracać uwagę na poprawność artykulacyjną dziecka: czy dziecko swobodnie, wyraźnie i dokładnie wypowiada poszczególne dźwięki mowy i poprawnie łączy je w dłuższe wypowiedzi.

Zburzenie artykulacji: co to jest?

Termin “zaburzenie artykulacji”  to nieprawidłowe wymawianie głosek zarówno w izolacji (np. wsuwanie języka między zęby, podczas wypowiadania głoski s) jak również w całych grupach spółgłoskowych. Jeśli maluch ma trudność z poprawnością artykulacyjną, czyli właściwym, wyraźnym wypowiadaniem głosek, zniekształca je, omija lub głoski te nie mają prawidłowego ciśnienia to znaczy, że jego artykulacja jest zaburzona. W literaturze przedmiotu te zaburzenia są określane mianem dyslalii.

Przyczyny zaburzeń artykulacji

Zaburzenia artykulacji mogą mieć bardzo różne, często złożone podłoże. Przede wszystkim mogą być spowodowane zmianami anatomicznymi w obrębie narządów mowy. Jeśli poprawność artykulacyjna Twojego dziecka Cię niepokoi, warto zastanowić się, czy nie występują niżej wymienione utrudnienia anatomiczne.

Skrócenie wędzidełka podjęzykowego

Do najczęstszych należy tzw. ankyloglosja, czyli skrócenie wędzidełka podjęzykowego. Wędzidełko podjęzykowe to fałd łączący powierzchnię dolną języka z dnem jamy ustnej. Skrócone wędzidełko (lub jego nieprawidłowo zlokalizowane przyczepy) ogranicza ruchy czubka języka (tzw. apeksu) i może utrudniać, a wręcz uniemożliwiać unoszenie go do górnego wałka dziąsłowego. To z kolei niekorzystnie wpłynie na wymowę głosek: sz, ż, cz, dż, głosek palatalnych: ś, ź, ć, dź oraz głoski: r.

Anomalie w budowie podniebienia

Kolejnym anatomicznym utrudnieniem dla artykułowania głosek mogą być anomalie w budowie podniebienia. Wysoko wysklepione, wąskie podniebienie, zwane gotyckim, utrudnia właściwą pracę języka i może wpływać na powstawanie nieprawidłowo realizowanych głosek palatalnych: ś, ź, ć, dź.

Rozszczep podniebienia: co to jest?

Wady zgryzu

Duży wpływ na kształtowanie się artykulacji mają wady zgryzu. Nieprawidłowości zgryzowe mogą m.in. niekorzystnie wpływać na realizację głosek dentalizowanych: s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, sz, ż, cz. Szczególnie jest to widoczne w przypadku tzw. zgryzów otwartych, przodozgryzów, kiedy język podczas realizacji w/w głosek wsuwa się między zęby.

Należy jednak pamiętać, że nieprawidłowa praca języka (brak pionizacji, nieprawidłowe napięcie) może również pogłębiać zaburzenia zgryzu. Tu nasuwa się kolejna przyczyna powstawania zaburzeń artykulacji. Żeby powstała prawidłowo brzmiąca głoska konieczna jest nie tylko prawidłowa budowa narządów artykulacyjnych, ale również ich właściwa i   skoordynowana praca.

Zła praca języka może być konsekwencją wielu czynników:

• nieprawidłowych wzorców pokarmowych;
• zaburzonego toru oddechowego (częste katary, powiększony układ adenoidalny);
• obniżonego napięcia mięśniowego.

To z kolei może przyczynić się do utrwalania tzw. infantylnego sposobu połykania, a w konsekwencji do nieprawidłowej (np. międzyzębowej, bocznej, przyzębowej) wymowy głosek s-pochodnych, przedniojęzykowo-zębowych: t, d, n. Jeśli więc nasz maluch ma często otwartą buzię i oddycha drogą ustną, to w przyszłości może się okazać, że będzie mu sprawiało trudność wypowiadanie niektórych spółgłosek i jego mowa nie będzie wystarczająco zrozumiała.

Słuch a rozwój artykulacji

Podstawę prawidłowego rozwoju artykulacji stanowi narząd słuchu. Słuch odpowiada za   różnicowanie głosek i w konsekwencji prawidłowe ich odtwarzanie. Nawet krótkotrwały niedosłuch może spowodować opóźnienie rozwoju mowy i zaburzenia artykulacji dziecka.  Konsekwencje uszkodzeń narządu słuchu mogą być różne i zależą od lokalizacji uszkodzenia. Dzieci często chorują na infekcje górnych dróg oddechowych, mają problemy z migdałkami podniebiennymi i gardłowym oraz chorobami infekcyjnymi uszu. Stany te prowadzą do tzw. niedosłuchów przewodzeniowych, te zaś są przyczyną zakłóceń w różnicowaniu dźwięków mowy.

U dzieci uszkodzenie słuchu może powodować takie zaburzenia rozwoju mowy i języka, jak:

• agramatyzmy,
• niewłaściwa składnia,
• opuszczanie końcowych głosek lub sylab, co w odbiorze daje efekt mowy niezrozumiałej dla otoczenia.

Poprawność artykulacyjna a najbliższe otoczenie dziecka

Kluczową w procesie nabywania umiejętności językowych jest mowa najbliższego otoczenia dziecka. Duży wpływ na to jak dziecko będzie mówić mają sami rodzice. Maluch słucha jak mówi mama i tata i to słuchanie stanowi pierwszy etap uczenia się mowy. Dlatego też warto wyeliminować tzw. „pieszczotliwe” (zniekształcające wyrazy, głoski) mówienie do dziecka.   Unikniemy wtedy sytuacji, że maluch naśladując taki wzór wymowy, zacznie mówić nieprawidłowo.

Jeśli mamy wątpliwości czy sposób artykulacji dźwięków, wyrazów, zdań jest prawidłowy u naszego malucha warto jak najszybciej skontaktować się z logopedą.  Specjalista ten pomoże rozwiać nasze obawy w kwestii poprawności artykulacyjnej, a w razie potrzeby doradzi, jakie ćwiczenia i zabawy możemy włączyć, żeby eliminować a nie pogłębiać ewentualne nieprawidłowości.

Źródła:

Hortis-Dzierzbicka M., Radkowska E.: „Rozszczep podśluzówkowy podniebienia- trudności diagnostyczne i kontrowersje lecznicze”, „Pediatria” 2007;
Jeżewska-Krasnodębska E.:” Przyczyny zaburzeń artykulacji zlokalizowane w układzie obwodowym”. Impuls, Kraków, 2015r.;
Michalak-Widera I.: „Zaczynam mówić”, Unikat 2, Katowice, 2007r.