Higiena jamy ustnej u niemowlaka

Jakie są objawy zapalenia jamy ustnej u niemowlaka? Czym różnią się od siebie afty i pleśniawki oraz jak można im skutecznie zapobiegać? Jak należy dbać o higienę jamy ustnej niemowlaka, który nie ma jeszcze zębów mlecznych? 

W tym tekście opiszemy najczęściej występujące stany zapalne jamy ustnej u niemowlaka oraz podpowiemy, jak na co dzień dbać o wnętrze małej buzi, aby infekcje pojawiały się w niej jak najrzadziej.

Najczęstsze przyczyny zapalenia jamy ustnej u niemowląt 

Stany zapalne jamy ustnej u niemowląt występują stosunkowo często. Jest to związane zarówno z niedojrzałością układu odpornościowego, jak i specyfiką rozwoju niemowląt, które poznają świat, wkładając do buzi nie tylko własne rączki i stópki, ale również wszystkie (niekoniecznie sterylnie czyste) przedmioty, znajdujące się w zasięgu małych rączek. W tworzeniu stanów zapalnych jamy ustnej u niemowląt najczęściej wyróżniamy 3 podstawowe typy zakażeń:

• grzybicze;
• wirusowe;
• bakteryjne.

Innymi przyczynami predysponującymi do zapalenia jamy ustnej u niemowlaka mogą być także m.in.: urazy mechaniczne lub kontakt błony śluzowej jamy ustnej z alergenem, nieprawidłowa higiena jamy ustnej niemowlaka oraz niedobory witamin i mikroelementów m.in. wit. z grupy B, witaminy C, żelaza i kwasu foliowego.

Zapalenie jamy ustnej u niemowlaka: czy jest groźne?

Jeśli rodzic obserwuje u niemowlęcia wystąpienie niepokojących objawów, w tym dziwnych wykwitów w jamie ustnej, zawsze powinien udać się do pediatry, który fachowo zdiagnozuje problem dziecka i dobierze odpowiedni schemat leczenia przyczynowego i/lub łagodzącego nieprzyjemne dolegliwości.

Pleśniawki, afty, ale nie tylko

Przybliżamy najczęściej występujące rodzaje zapalenia jamy ustnej niemowlaka.

Pleśniawki

Przyczyny występowania pleśniawek:

Infekcja grzybicza, najczęściej spowodowana zakażeniem drożdżakiem Candida albicans. W jamie ustnej jest wilgotno, ciepło i ciemno, dlatego grzyb ma tu doskonałe warunki do wzrastania. Wyróżniamy dwie postaci grzybicy jamy ustnej u niemowląt:

• Postać pierwotna: do zakażenia może dojść już podczas porodu, jeśli dziecko zarazi się Candidą w trakcie przechodzenia przez kanał rodny. W tym wypadku, pleśniawki mogą wystąpić już w pierwszych dniach, po przyjściu dziecka na świat.
• Postać wtórna: Szacuje się, że drożdżaki bezobjawowo występują w jamie ustnej nawet połowy dorosłych i blisko 70% dzieci. Dlatego pleśniawkami niemowlę może bardzo łatwo zarazić się od najbliższej rodziny.

Przyczynami zapalenia jamy ustnej u niemowląt o podłożu grzybiczym mogą być również:

• antybiotykoterapia czy sterydoterapia: wyjaławiają florę bakteryjną organizmu sprawiając, że dziecko staje się bardziej podatne na infekcje grzybicze;
• obniżona odporność dziecka np. po przebytym przeziębieniu;
• karmienie piersią w przypadku, gdy u mamy występuje grzybica piersi;
• wkładanie do ust brudnych lub obślinionych przez inne dziecko zabawek, sztućców, bidonów oraz oblizywanie smoczka dziecka przez rodziców;
• podczas rozszerzania diety spożywanie przez niemowlę dużej ilości węglowodanów prostych (stanowią idealną pożywkę dla rozwoju grzybicy);
• brak lub nieprawidłowa higiena jamy ustnej u niemowlaka.

Objawy pleśniawek:

Zapalenie jamy ustnej o podłożu grzybiczym jest bardzo często spotykane u niemowląt i może przybierać postać rumieniową lub rzekomobłoniastą. Obu postaciom tej kandydozy zwykle towarzyszy podwyższona temperatura ciała, rozdrażnienie i brak apetytu, oraz zaczerwienienie i bolesność błony śluzowej jamy ustnej.

Postać rumieniowa grzybicy

W postaci rumieniowej na języku, podniebieniu oraz wnętrzu policzków obserwuje się małe, bolesne ubytki w błonie śluzowej tzw. nadżerki.

Postać rzekomobłoniasta grzybicy

W przebiegu rzekomobłoniastej grzybicy jamy ustnej: na języku, policzkach, podniebieniu, dziąsłach oraz wargach niemowlęcia można zaobserwować biały, grudkowaty nalot, który często jest przez rodziców mylony z resztkami mleka. Próby jego wytarcia kończą się jednak odsłonięciem bolesnych i krwawiących nadżerek, dlatego nie poleca się mechanicznego usuwania pleśniawek z jamy ustnej dziecka.

Miejscowe pleśniawki często rozprzestrzeniają się w obrębie śluzówki jamy ustnej i języka, tworząc na niej biały nalot, wyglądem przypominający kożuch. Nieleczona kandydoza może zająć również dalsze odcinki przewodu pokarmowego oraz – w przypadku karmienia piersią – przenieść się z ust niemowlęcia na sutek mamy.

Leczenie pleśniawek:

W przypadku wystąpienia pleśniawek, ważna jest konsultacja z lekarzem, który przepisze odpowiednie leki hamujące rozwój grzybicy.

W przypadku karmienia piersią dziecka, u którego pojawiły się pleśniawki należy zachować szczególne rygorystyczne zasady higieny: 

• aplikować w jamie ustnej dziecka lek zgodnie z zaleceniami lekarza;
• przy użyciu delikatnego preparatu myć dokładnie piersi po każdym karmieniu i dokładnie osuszać je z wilgoci;
• często zmieniać biustonosz oraz nosić bieliznę wykonaną z naturalnych, oddychających materiałów;
• systematycznie wymieniać wkładki laktacyjne (jeśli są używane).

Infekcja grzybicza bardzo szybko rozprzestrzenia się między karmiącą mamą i dzieckiem niezależnie od tego, które z nich zachoruje jako pierwsze, dlatego należy zachować szczególną ostrożność.

Grzybica piersi: czy należy bezwzględnie przerwać karmienie dziecka piersią?

W przypadku grzybicy piersi mamy karmiącej, po konsultacji z lekarzem należy rozpocząć aplikację odpowiednich preparatów (najczęściej zalecane są nystatyna, ketokonazol lub flukonazol) bezpośrednio na zainfekowany sutek. Grzybica piersi nie stanowi bezwzględnego przeciwwskazania do dalszego karmienia dziecka, jeśli zostanie wdrożone odpowiednie, dobrane przez lekarza leczenie.

Podczas kuracji oraz po jej zakończeniu należy stosować szczególne zasady higieny piersi (opisane wyżej) oraz higieny jamy ustnej niemowlaka. Przed karmieniem trzeba zmyć z piersi zastosowany lek. Leczenie w formie pędzlowania jamy ustnej stosuje się profilaktyczne również u dziecka.

Afty

Przyczyny występowania aft:

Ten rodzaj zapalenia jamy ustnej u niemowląt może być spowodowany przez uraz miejscowy (np. zranienie krawędzią zabawki) i/lub infekcję wirusową. Powstawaniu bolesnych nadżerek w jamie ustnej sprzyja również nieprawidłowa higiena jamy ustnej niemowlaka, obniżenie odporności organizmu, stres, niedobory substancji odżywczych (m.in.: witamin z grupy B, żelaza i kwasu foliowego), czy zaburzenia autoimmunologiczne.

Objawy aft:

Występują w jamie ustnej (na wargach, policzkach i języku) pod postacią bolesnych, białawych lub żółtych nadżerek z czerwoną otoczką występują w jamie ustnej. Mogą pojawiać się pojedynczo lub w grupach, w cięższym przebiegu powodując u niemowlęcia aftowe zapalenie jamy ustnej o charakterze nawracającym (RAS).

Leczenie aft:

Nieleczone afty najczęściej ustępują samoistnie w czasie od 7 do 14 dni, jednak aby ulżyć dziecku w dyskomforcie jaki powodują, warto zastosować miejscowe leczenie objawowe oraz sumiennie dbać o higienę jamy ustnej u niemowlaka. Dobrze udać się do lekarza pediatry, który pomoże dobrać preparat miejscowy odpowiedni dla niemowląt.

Wysiękowe zapalenie jamy ustnej u niemowląt

Przyczyny występowania:

Wysiękowe zapalenie jamy ustnej u niemowląt zazwyczaj ma podłoże wirusowe. Patogen dostaje się do buzi dziecka za pośrednictwem brudnych zabawek czy nieumytych rączek.

Objawy:

Podwyższona temperatura ciała, ból gardła oraz wnętrza jamy ustnej, utrata apetytu, nieprzyjemny zapach z ust i rozdrażnienie dziecka często występują nawet do 3 dni przed pojawieniem się na śluzówce czerwonych wykwitów. Bolesne nadżerki mogą krwawić szczególnie po podrażnieniu mechanicznym. Objawy utrzymują się nawet do 14 dni.

Leczenie:

Pediatra dobiera dla dziecka odpowiednie preparaty łagodzące gorączkę, ból i podrażnienie śluzówki jamy ustnej. Konieczne jest również stosowanie odpowiedniej higieny jamy ustnej u niemowlęcia po to, aby zapobiec wtórnej infekcji bakteryjnej.

Opryszczkowe zapalenia jamy ustnej

Przyczyny:

Jest to choroba wywoływana przez wirus opryszczki Herpes simplex virus (HSV typ 1), którym niemowlę zaraża się poprzez kontakt ze śliną osoby, u której występują objawy opryszczki (zakażenie m.in. poprzez pocałunek, korzystanie z tych samych sztućców czy zabawek). Co ważne, opryszczka może wystąpić również na sutku mamy karmiącej i tą drogą dostać się do jamy ustnej dziecka. To dlatego, gdy w otoczeniu niemowlęcia znajdują się osoby z objawami opryszczki (wykwitami na skórze), w kontakcie z dzieckiem należy stosować szczególne zasady higieny: unikać pocałunków, sterylizować wspólne sztućce, często i dokładnie myć ręce oraz zabezpieczyć zmiany skórne np. przy pomocy specjalistycznych plasterków lub maści.

Opryszczkowe zapalenie jamy ustnej u niemowląt najczęściej występuje u dzieci do 6 roku życia i ma charakter nawracający. Po zakażeniu, wirus HSV (typ 1) w formie utajonej bytuje w układzie nerwowym (nerw trójdzielny) przez całe dalsze życie dziecka. To dlatego profilaktyka zakażenia opryszczką ma tak kolosalne znaczenie.

Objawy:

Podwyższonej temperaturze ciała dziecka, zwykle towarzyszy jego rozdrażnienie, utrata apetytu, pieczenie wnętrza jamy ustnej, obrzęk węzłów chłonnych szyjnych i niekiedy ślinotok. Po 1-2 dniach na błonie śluzowej języka, dziąseł, podniebienia i policzków można zauważyć pęcherzyki wypełnione treścią surowiczą, niekiedy ropną. Po pęknięciu pęcherzyki tworzą w jamie ustnej bolesne nadżerki, a następnie strupy. Objawy utrzymują się ok. 7-10 dni i zazwyczaj ustępują samoistnie, nawet w przypadku braku podjęcia leczenia (które zaleca się podjąć dla poprawy komfortu życia dziecka oraz dla uniknięcia rozprzestrzeniania się opryszczki na inne narządy np. gałki oczne).

Leczenie:

Pediatra po rozpoznaniu opryszczkowego zapalenia jamy ustnej u niemowlęcia, zwykle zaleca stosowanie leków przeciwwirusowych i miejscowych leków przeciwbólowych. Wirusa HSV nie można zupełnie wyeliminować z organizmu, dlatego opryszczka oraz opryszczkowe zapalenie jamy ustnej mają charakter nawracający.

Bakteryjne zapalenie jamy ustnej

Przyczyny:

Zakażenie bakteryjne występuje zazwyczaj wtórnie do infekcji wirusowej, grzybiczej lub po mechanicznym uszkodzeniu śluzówki jamy ustnej niemowlęcia. Do zakażeń bakteryjnych predysponuje także zaniedbanie higieny jamy ustnej u niemowlaka.

Objawy:

Obrzęk, bolesność, pieczenie i miejscowe owrzodzenia śluzówki jamy ustnej powodują rozdrażnienie dziecka i utratę apetytu.

Leczenie:

Lekarze zazwyczaj zalecają stosowanie miejscowych leków łagodzących dyskomfort w obrębie jamy ustnej (w formie płynów lub żeli, do pędzlowania powstałych na śluzówce zmian).

Prawidłowa higiena jamy ustnej niemowlaka oraz inne, skuteczne sposoby zapobiegania stanom zapalnym jamy ustnej

Jak prawidłowo dbać o higienę jamy ustnej u niemowlaka, który nie ma jeszcze zębów mlecznych?

Wystarczy, że rodzic owinie czysty palec, jednorazową gazą zwilżoną wodą przegotowaną i delikatnie oczyści wnętrze jamy ustnej dziecka: wały dziąsłowe, policzki i język. U starszych niemowląt, ze skłonnością do stanów zapalnych jamy ustnej, jednorazową gazę można namoczyć w naparze z rumianku. Zabiegi higieniczne w obrębie jamy ustnej niemowlęcia dobrze przeprowadzać po każdym posiłku, a gdy nie ma takiej możliwości min. 2 razy dziennie, rano i wieczorem. Wraz z pojawieniem się pierwszego zęba mlecznego, o higienę jamy ustnej niemowlaka rodzice zaczynają dbać przy użyciu małej szczoteczki muśniętej pastą do zębów, która powinna zawierać fluor w stężeniu 1000 ppm.

Skuteczne sposoby na zapobieganie stanom zapalnym jamy ustnej u niemowląt

Oprócz codziennego dbania o higienę jamy ustnej niemowlaka warto zwrócić uwagę na:

• Karmienie piersią. Resztki pokarmu oraz ślina niemowlaka, które pozostają na piersiach po zakończonym karmieniu, stanowią doskonałą pożywkę dla bakterii oraz grzybów. Gdy niemowlę ma szczególną skłonność do stanów zapalnych jamy ustnej zaleca się, aby mama przemywała piersi łagodnym środkiem myjącym po każdym karmieniu. Warto również zwrócić uwagę na dokładne osuszenie umytych piersi.- Wilgoć sprzyja namnażaniu patogenów. Jeśli kobieta korzysta z laktatora, po każdym użyciu należy go dokładnie umyć, wyparzyć oraz skrupulatnie wysuszyć. Kontakt z zabrudzonymi elementami laktatora może doprowadzić zarówno do infekcji piersi jak i zanieczyszczenia odciągniętego pokarmu.
• Karmienie butelką i rozszerzanie diety. To na rękach rodziców, najczęściej znajdują się groźne dla niemowlęcia drobnoustroje. Dlatego warto wyrobić sobie nawyk dokładnego mycia rąk przed przystąpieniem do przygotowywania mleka modyfikowanego, czy innego posiłku dla dziecka. Dokładne wyparzanie, sterylizacja i suszenie butelek, smoczków i sztućców dziecka również pomoże zapobiec zapaleniu jamy ustnej u niemowlaka.
• Regularna dezynfekcja i wymiana smoczków uspokajających oraz gryzaków. W razie wystąpienia u dziecka infekcji jamy ustnej, warto wymienić smoczek i najczęściej używane gryzaki na nowe. Ewentualnie, wszystkie tego typu akcesoria, należy dokładnie umyć i wysterylizować, zgodnie z instrukcją producenta.

Nawyki korzystne dla zdrowia dziecka, które warto wdrażać jak najwcześniej: 

• Najbliżsi nie powinni oblizywać smoczka ani sztućców dziecka: to właśnie kontakt ze śliną bliskich (a konkretnie z obecnymi w niej drobnoustrojami) jest jedną z częstych przyczyn zapalenia jamy ustnej u niemowląt. Gdy niemowlę ma już zęby mleczne, oblizywanie jego sztućców czy smoczka może również spowodować zakażenie dziecka próchnicą.
• Uważaj, gdy masz aktywną opryszczkę. Wirus HSV zostanie z dzieckiem już na całe życie. Dlatego, gdy u rodziców czy rodzeństwa wystąpi opryszczka, warto zrezygnować z całowania dziecka czy dzielenia się z nim posiłkiem oraz napojami.
• Tłumaczymy dziecku, dlaczego nie wkłada się do buzi brudnych rąk i zabawek, które upadną na ziemię.
• Myjemy niemowlakowi ręce przed każdym posiłkiem (przy rozszerzaniu diety).
• Dbanie o higienę jamy ustnej u niemowlaka: rodzice oczyszczają jamę ustną dziecka min. 2 razy dziennie.

Autor: Alicja Zawiślak – dr n. med., specjalista ortodonta, p.o. kierownika Zakładu Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji w Instytucie Matki i Dziecka