Atopowe zapalenie skóry – objawy i pielęgnacja

Atopowe zapalenie skóry (AZS), znane też pod nazwą wyprysk atopowy lub egzema, jest przewlekłą chorobą zapalną o podłożu dziedzicznym, występującą głównie u dzieci. Jej początek przypada zazwyczaj na pierwsze 5 lat życia, przy czym objawy AZS mogą wystąpić już u niemowląt. Zachorowalność na atopowe zapalenie skóry jest największa w krajach wysoko rozwiniętych i stale rośnie. Szacuje się, że na AZS choruje nawet do 30% dzieci i 2-10% dorosłych.  

Atopowe zapalenie skóry – przyczyny i objawy

Choroba przebiega z okresami zaostrzeń i remisji (wyciszenia objawów) i w znacznej części przypadków ustępuje, gdy dziecko wchodzi w okres pokwitania. Przyczyny choroby są złożone i nie do końca poznane, a ich następstwem jest uszkodzenie bariery naskórkowej, prowadzące do zaburzeń funkcji ochronnej skóry. Wiąże się ono z nadmierną utratą wody i zmniejszeniem zawartości lipidów w naskórku oraz większą podatnością na działanie czynników drażniących, alergenów, bakterii i innych drobnoustrojów przenikających przez uszkodzoną skórę.

Głównymi objawami AZS są suchość i szorstkość skóry pozbawionej płaszcza hydrolipidowego oraz nasilony, uporczywy świąd. U niemowląt od 3. miesiąca życia i dzieci do 3 lat zmiany rumieniowe występują najczęściej na policzkach, owłosionej skórze głowy, tułowiu i kończynach (głównie po stronie wyprostnej), przy czym zazwyczaj nie obejmują skóry pod pieluszką. U dzieci starszych zajmują wewnętrzną stronę zgięć łokci i kolan, szyję, nadgarstki, stawy skokowe, okolice ust i oczu. Uporczywy świąd zmusza dziecko do drapania się, co prowadzi do nasilenia stanu zapalnego i nadkażenia bakteryjnego, głównie wywołanego przez bakterie gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus). Szczególnie niemowlętom i małym dzieciom trudno jest powstrzymać się od drapania, którego efektem są zmiany skórne w postaci strupów i sączących zmian wypryskowych.

Co zaostrza atopowe zapalenie skóry?

Oprócz bakterii, na zaostrzenie przebiegu choroby wpływają także grzyby, wirusy (zwłaszcza wirus opryszczki), alergeny kontaktowe (np. nikiel oraz niektóre składniki kosmetyków – zwłaszcza kompozycje zapachowe i konserwanty), czynniki drażniące (np. detergenty, płyny do płukania tkanin, wybielacze, wełna i tkaniny syntetyczne, zbyt obcisłe ubrania), zanieczyszczenia powietrza (smog, dym z papierosów, spaliny samochodowe, rozpuszczalniki organiczne), sytuacje stresowe, zmiany temperatury i wilgotności powietrza (wysoka temperatura i mała wilgotność powietrza są czynnikami niekorzystnymi), pocenie się.

Do niedawna uważano, że czynnikami zaostrzającymi chorobę są także alergeny pokarmowe (m.in. mleko krowie, jaja, pszenica, soja, orzechy, cytrusy, czekolada) i alergeny wziewne (roztocza kurzu, pyłki roślin, naskórek i sierść zwierząt, zwłaszcza kotów), jednak obecnie ta teoria jest przez niektórych ekspertów uważana za kontrowersyjną.

W okresie zaostrzeń atopowego zapalenia skóry należy stosować przepisane przez lekarza kremy i maści steroidowe lub leki z grupy inhibitorów kalcyneuryny. Ważnym elementem pielęgnacji skóry zarówno w okresach zaostrzenia, jak i remisji objawów są emolienty.

Używaj emolientów

Emolienty są kosmetykami lub wyrobami medycznymi stosowanymi zarówno do nanoszenia na skórę (m.in. kremy, balsamy, mleczka, emulsje), jak i jako preparaty myjące (emulsje i olejki do kąpieli, szampony, żele pod prysznic). Stosowanie emolientów w AZS ogranicza często konieczność leczenia glikokortykosteroidami i inhibitorami kalcyneuryny, wydłuża okres remisji objawów, a niekiedy nawet zapobiega nawrotom choroby, przy czym istotny jest odpowiedni, indywidualny dobór emolientu w zależności od stanu skóry.  

Większość składników emolientów nie przenika przez naskórek, lecz tworzy na jego powierzchni okluzję, tj. cienki film, zabezpieczający przed nadmiernym odparowywaniem wody z głębszych warstw skóry. Inne (np. lanolina, ceramidy) przenikają do cementu międzykomórkowego warstwy rogowej naskórka, trwale odbudowując barierę naskórkową.

Ważnym parametrem umożliwiającym ocenę stopnia uszkodzenia bariery naskórkowej jest wartość TEWL, oznaczająca przeznaskórkową utratę wody. W wyniku utworzenia okluzji emolienty zatrzymują wodę w naskórku, powodując zmniejszenie TEWL.

Jak działają emolienty?

Efektem działania emolientów jest rozluźnienie, uelastycznienie i zwiększenie uwodnienia komórek naskórka wytwarzających keratynę, lipidy i naturalny czynnik nawilżający NMF. Stosowanie emolientów prowadzi do wyraźnego nawilżenia, zmiękczenia i wygładzenia skóry.

Dzięki zdolności odtwarzania lipidów naskórka wymytych przez detergenty preparatów myjących, emolienty wpływają na regenerację naskórka i przywracają jego prawidłową funkcję. Poprawa nawilżenia i natłuszczenia skóry wpływa na jej elastyczność, a zdolność do regeneracji naskórka zabezpiecza przed uszkodzeniem, pęknięciami i nadmiernym łuszczeniem oraz wnikaniem niepożądanych substancji. Długotrwałe i systematyczne stosowanie emolientów zmniejsza świąd skóry, który jest jednym z najbardziej dokuczliwych objawów AZS.

Jakie składniki powinny zawierać emolienty. Maść cholesterolowa dla niemowląt i inne pomocne składniki

Do najbardziej wartościowych składników emolientów należą:

  • Estry, triglicerydy, alkohole tłuszczowe, kwasy tłuszczowe – niektóre z estrów, jak np.  mirystynian izopropylu i mirystynian mirycylu, są stosowane jako dodatek do olejów mineralnych, gdyż powodują częściowe otwarcie warstwy okluzyjnej tworzonej przez parafiny, dzięki czemu umożliwiają wymianę tlenową i wodną, nie pozostawiając uczucia lepkości. Cennym składnikiem jest też trigliceryd kaprylowo-kaprynowy (Caprylic/Capric Trigliceryde).
  • Ceramidy, cholesterol, skwalen, fosfolipidy – związki lipidowe decydujące o elastyczności skóry. Cholesterol jest od lat stosowany w AZS jako maść cholesterolowa na AZS, często w połączeniu z witaminami A i E. Naturalne ceramidy, których zawartość w skórze zmniejsza się z wiekiem, są wypłukiwane przez środki myjące, co zaburza funkcje ochronne skóry i powoduje zwiększenie TEWL. Dzięki zastosowaniu związków lipidowych następuje odbudowa bariery skórno-naskórkowej, ograniczone zostaje przenikanie przez skórę różnych niepożądanych substancji, w tym alergenów, oraz zmniejsza się świąd.
  • Oleje roślinne – cenne surowce zawierające nienasycone kwasy tłuszczowe i inne składniki odbudowujące lipidy naskórka. W kosmetykach dla dzieci ze skórą atopową najczęściej stosowane są bogate w kwas linolowy oleje ze słodkich migdałów (Prunus dulcis) i słonecznika (Helianthus annuus) oraz zawierające kwas gamma-linolenowy oleje wiesiołkowy (Oenothera biennis i O. paradoxa) i  ogórecznikowy (Borago officinalis). Bardzo korzystne właściwości mają też: olej z oliwek, czyli bogata w kwas oleinowy oliwa, olej z pestek winogron (Vitis vinifera), kiełków pszenicy (Triticum vulgare Germ Oil), masłosza (Butyrospermum parkii, masło shea), orzechów makadamii (Macadamia ternifolia), awokado (Persea gratissima), jojoby (Simmondsia chinensis), nasion lnu (Linum usitatissimum). Cennym surowcem roślinnym jest też owies (Avena sativa); uzyskany z niego ekstrakt – mleczko owsiane – ma działanie łagodzące i przeciwzapalne. Należy pamiętać, że u dzieci z alergią pokarmową na soję lub orzeszki arachidowe skóra może reagować objawami alergii na olej sojowy i arachidowy wchodzące w skład kosmetyków.
  • Woski zwierzęce – najpopularniejsza jest lanolina (wosk owczy) i jej pochodne. Dzięki zdolności znacznego wiązania wody trwale odbudowują barierę naskórkową, gdyż efekty ich działania utrzymują się dłużej niż w przypadku emolientów parafinowych. Lanolina wywiera bardzo korzystne działanie na skórę noworodków ze względu na fakt, że jej lipidy przypominają budową lipidy mazi płodowej. Obecnie dostępne są pochodne lanoliny (lanolina ciekła, acetylowane i oksyetylenowane alkohole lanolinowe), które w przeciwieństwie do wolnych alkoholi lanolinowych nie powodują uczulenia.
  • Oleje mineralne (parafiny) – wazelina (Petrolatum), parafina (olej mineralny, Paraffinum liquidum), cerezyna, ozokeryt, wosk mikrokrystaliczny (Cera microcristallina). Ich właściwości fizyczne są zbliżone do właściwości tłuszczów roślinnych i zwierzęcych, jednak w odróżnieniu od nich nie ulegają rozkładowi pod wpływem UV i tlenu. Wywierają silne działanie okluzyjne, tworząc na powierzchni skóry warstwę lipidową, dzięki czemu działają zmiękczająco, natłuszczająco i pośrednio nawilżająco. Wazelina nie tylko nawilża skórę i wpływa na odbudowę kwaśnego płaszcza lipidowego pełniącego rolę bariery ochronnej skóry, ale także – jak wykazały najnowsze badania – przyczynia się do zwalczania patogennych bakterii, w tym Staphylococcus aureus. Parafiny są mieszaniną alkanów otrzymywanych w procesie destylacji określonej frakcji ropy naftowej o wysokim stopniu oczyszczenia, przede wszystkim z pozostałości benzo-?-pirenu i dimetylosulfotlenku, których dotyczą zaostrzone normy jakościowe. Z tego względu w kosmetykach stosowana jest np. wazelina biała farmaceutyczna o wysokim stopniu oczyszczenia, która nie jest zaliczana do substancji niebezpiecznych. Bezpieczeństwo stosowania parafin zostało potwierdzone przez liczne agendy, w tym zespół ekspertów WHO,  Cosmetics Ingredients Review i komitet naukowy Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA). Wbrew internetowym wpisom przeciwników tej grupy związków, są one bezpieczne w kosmetykach, nie kumulują się w organizmie, a niewielka domieszka estrów lub silikonu umożliwia wymianę gazową w skórze. Oleje mineralne znalazły szerokie zastosowanie nie tylko w kosmetykach, ale także – jako substancje o wieloletnim, ugruntowanym zastosowaniu medycznym – są bazą dla większości maści, czopków i innych leków stosowanych na skórę zmienioną chorobowo.
  • Oleje silikonowe (polidimetylosiloksany, PDMS) – polidimetylosiloksan (dimetykon), cyklopolidimetylosiloksan (cyklometykon), cyklopentasiloksan, cykloheksasiloksan. Tworzą one na powierzchni skóry niewidoczny i odporny na zmywanie film okluzyjny, który jednak nie zaburza jej funkcji. Podobnie jak parafiny, są obojętne chemicznie i wyjątkowo odporne na działanie UV, tlenu i wody. Ich niewielka ilość dodana do emolientu zawierającego olej parafinowy znacznie poprawia jego właściwości.  
  • Humektanty – substancje o właściwościach higroskopijnych, wiążące i zatrzymujące wodę w naskórku. Do tej grupy należą m.in.  gliceryna, mocznik, kwas hialuronowy, glikole, aminokwasy, kwas mlekowy, mleczan sodu, alantoina, pantenol. Niektóre z nich wchodzą w skład naturalnego czynnika nawilżającego NMF. Odpowiednie nawodnienie warstwy rogowej zapewnia właściwą elastyczność skóry i chroni ją przed uszkodzeniami.
    1. Mocznik w małych stężeniach wywiera działanie nawilżające, co jest szczególnie korzystne u chorych na AZS, jednak należy go stosować z zachowaniem dużej ostrożności u małych dzieci. Nie powinien być stosowany u niemowląt, a niektórzy autorzy są nawet zdania, że nie powinno się go stosować u dzieci do 6. rż. Mocznik, który w stężeniach powyżej 10% działa złuszczająco, a w stężeniach 30-50% – keratolitycznie, może wywierać działania niepożądane. U dzieci poniżej 6. rż. lepiej tolerowane są preparaty z gliceryną niż z mocznikiem, nawet zastosowanym w małych stężeniach.
    2. Kwas hialuronowy dzięki silnemu działaniu nawilżającemu zmniejsza  suchość i świąd skóry. Tworzy ochronny film na powierzchni skórnych zmian atopowych i przyspiesza gojenie zadrapań i zmian wypryskowych oraz regenerację uszkodzonej skóry, wpływając na odtworzenie prawidłowej bariery naskórkowej. Podkreśla się jego rolę w leczeniu i profilaktyce zarówno atopowego zapalenia skóry, jak i innych chorób przebiegających z nadmierną suchością, złuszczaniem, świądem, uszkodzeniem i podrażnieniem skóry.
    3. Aminokwasy, kwas mlekowy i mleczan sodu są składnikami NMF i zapewniają skuteczne nawilżenie warstwy rogowej naskórka. Pantenol silnie nawilża i zmiękcza skórę, pobudzając wzrost oraz odnowę komórek naskórka i skóry właściwej. Działa regenerująco, łagodzi podrażnienia (w tym powstałe w wyniku oparzeń słonecznych) i przyspiesza gojenie uszkodzeń skóry. Podobne działanie ma alantoina, która ponadto wykazuje właściwości zmiękczania tkanki łącznej.
  • Polidokanol (Laureth-9) – substancja o działaniu przeciwświądowym, stosowana w stężeniu do 4% w emolientach do kąpieli oraz w stężeniu do 3% w emolientach nanoszonych na skórę.

Co rekomendują Towarzystwa Dermatologiczne?

Rekomendacje te obowiązują m.in. w Stanach Zjednoczonych i krajach europejskich, także w Polsce. Zostały opracowane na podstawie wyników badań klinicznych, które wykazały, że emolienty wzmacniają barierę naskórkową i znacznie poprawiają stan skóry, wpływając na zmniejszenie jej suchości, szorstkości, złuszczania i odczucia świądu, a nawet prowadzą do wydłużenia fazy remisji choroby, czyli ustąpienia objawów.

W łagodnym atopowym zapaleniu skóry emolienty mogą być stosowane jako jedyne postępowanie, w okresach zaostrzeń łączy się je z miejscowo stosowanymi lekami przeciwzapalnymi przepisanymi przez lekarza. W tym drugim przypadku emolienty w postaci kremu należy nakładać na skórę 15 min przed aplikacją leku, natomiast emolienty w postaci maści – 15 min po aplikacji leku.

Jak stosować emolienty?

Zalecenia dotyczące postępowania w AZS u dzieci i dorosłych zarówno w okresie remisji, jak i w stanie zaostrzenia kładą nacisk na systematyczne nawilżanie i natłuszczanie skóry za pomocą emolientów. Emolienty powinny być stosowane do krótkiej kąpieli w wannie (5-min w temp. 27-30?C, u niemowląt 35-36 ?C) lub do mycia pod prysznicem u dzieci starszych. Dodaje się je pod koniec kąpieli lub natrysku na 2 ostatnie minuty. Po delikatnym osuszeniu skóry ręcznikiem należy nanieść na jeszcze wilgotną skórę emolient w postaci kremu lub balsamu, aplikację ponawia się kilkakrotnie w ciągu dnia (2-3 razy dziennie). Zaleca się stosować preparaty, które nie zawierają składników o działaniu alergizującym, a więc przede wszystkim pozbawione kompozycji zapachowych i konserwantów, lub drażniącym (np. glikol propylenowy, duże stężenia mocznika).

Ważny jest indywidualny dobór emolientu, np. w przypadku znacznej suchości skóry lepsza będzie bardziej tłusta emulsja typu W/O (woda/olej), a w stanach podostrych – O/W (olej/woda). Małe dzieci, zwłaszcza w miesiącach letnich, lepiej tolerują lekkie kremy niż tłuste maści. Na skuteczność preparatu wpływa też stosowanie jego odpowiednich ilości. Prawidłowe zużycie emolientu u dzieci  powinno wynosić 150-200 g na tydzień, a u dorosłych – 500 g na tydzień.

Najnowsze badania wykazały, że profilaktyczne stosowanie emolientów u noworodków i niemowląt obciążonych ryzykiem wystąpienia AZS (dodatni wywiad rodzinny w kierunku atopii), nawet przy braku suchości skóry i AZS, znacznie zmniejsza u nich ryzyko późniejszego zachorowania na tę chorobę.

Dofinansowanie UE
Informujemy, iż w celu realizacji usług dostępnych w naszym serwisie, optymalizacji jego treści oraz dostosowania serwisu do Państwa indywidualnych potrzeb korzystamy z informacji zapisanych za pomocą plików cookies na urządzeniach końcowych użytkowników. Pliki cookies można kontrolować za pomocą ustawień swojej przeglądarki internetowej. Dalsze korzystanie z naszego serwisu internetowego, bez zmiany ustawień przeglądarki internetowej oznacza, iż użytkownik akceptuje stosowanie plików cookies. Więcej informacji zawartych jest w polityce prywatności serwisu.
Akceptuję